Στο ρυθμό της γκρανκάσας του Μοντάλε, Ποιήματα από τη συλλογή: «Άλλοι Στίχοι» Επιλογή, Μετάφραση & Επίμετρο: Ευαγγελία Πολύμου
«Η ποίηση γίνεται τέχνη τη στιγμή ακριβώς που η τέχνη
αμφισβητείται και αναιρείται προς όφελος άλλων ανθρωπίνων
δημιουργιών: του θεάματος, της χειρονομίας, της κρυπτογράφησης,
του πρόχειρου κλισέ. Πανάκειες δεν υπάρχουν: αν άλλαζε ο κόσμος
θ’ άλλαζε και η ποίηση· αλλά η ποίηση (ό,τι επιζεί από αυτήν)
δεν μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο…».
Εουτζένιο Μοντάλε
Φίλοι μου, μην πιστεύετε στα έτη φωτός
Φίλοι μου, μην πιστεύετε στα έτη φωτός
στον καμπύλο ή επίπεδο χωροχρόνο.
Η αλήθεια βρίσκεται μες στα χέρια μας
αλλά είναι άπιαστη και ξεγλιστρά σαν χέλι.
Ούτε και οι νεκροί θέλησαν ποτέ να την συλλάβουν
για να μην ξανά-ξεπέσουν ανάμεσα στους ζωντανούς, εκεί
όπου όλα είναι δύσκολα, όλα είναι ανώφελα.
*
Άλλοι Στίχοι
Όταν τ’ όνομά μου φιγούραρε σχεδόν σε κάθε εφημερίδα
μια γαλλική φυλλάδα διέδωσε τη φήμη
ότι ποτέ μου δεν υπήρξα.
Διόλου δεν άργησαν οι διαψεύσεις.
Αλλά η ψευδής είδηση ήταν η πιο αληθινή.
Η ύπαρξή μου ένα διπλότυπο ανέκυψε,
μια πλάνη όπως εκείνη η πλανητική
τούτα τα χρόνια χαίρει της τιμής συζητήσεων.
Ψευδολογούν λοιπόν οι αστρονόμοι ή, μάλλον, κάνουνε φαλσέτο;
Η φωνητική μουσική
χρήζει τέτοιων ή παρόμοιων τεχνασμάτων.
Μα τι να πούμε για τον ήχο των Σφαιρών;
Και τι για την πλάνη, την αλήθεια ή το ποτ πουρί;
Δουλειά μας δεν είναι το ξέμπλεγμα του κουβαριού.
Εξάλλου και οι φιλόσοφοι και οι θεολόγοι
πλάσματα είναι με σάρκα και οστά. Και ιδού
η χρεία, το καθήκον να κρούσουμε την γκρανκάσα.
*
Στην Ανατολή
Ίσως παρεκκλίνω απ’ την ευθεία οδό.
Αυτή η διχάλα μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών
τον ύπνο δεν μου καταστρέφει αλλά με μάθηση με τρέφει.
Είναι σαν να επιχειρείς να περάσεις σχοινί
σε βελονιού σχισμή.
*
Στη χαραυγή
Ο συγγραφέας εικάζει (και ούτε λόγος για
τον ποιητή)
ότι μετά θάνατον τα έργα του
τον καθιστούν αθάνατο.
Η προοπτική δεν είναι παράδοξη,
σας την παραθέτω για ό,τι αξίζει.
Δεν συλλογιέμαι κάτι ανάλογο για τον συκοφάγο
που τσιμπολογά το πρωινό του πέρα στους αγρούς.
Εκείνος είναι σίγουρος για τη ζωή· ο φιλόσοφος
του ισογείου αντιθέτως
έχει τις αμφιβολίες του. Το σύμπαν
πορεύεται χωρίς το καθετί, ακόμη και χωρίς τον εαυτό του.
*
Μονόλογος
Δεν ξεπροβάλλω πια
στο παραπέτο,
για να δω αν φθάνει η άμαξα με τ’ άλογα
που φέρνει τους μαθητές από τους Βαρναβίτες.
Εξάλλου μακρά διαστήματα ζωής
μοιάζουν να ακυρώθηκαν
ανόητος μου φαίνεται εκείνος που πιστεύει
ότι δεν πάσχει από παύσεις η ζωή
δεν πρόκειται για θάνατο και για νεκραναστάσεις
αλλά για παρατεταμένες καταβάσεις στον Άδη
όπου αναβράζει ό,τι δεν έφθασε ως το σημείο ρήξης
αυτό όμως θα σήμαινε το θάνατο που απεχθανόμαστε
κι έτσι ευαρεστούμαστε με μιαν αναμπουμπούλα
που μοιάζει με μακρινή βροντή,
κάτι συμβαίνει τώρα στην Υφήλιο
μια αναζήτηση ταυτότητας
ενός τρόπου για να ξεκινήσει πάλι
κι εμείς σε ρυμουλκό, απομεινάρια
που τα ξεφορτώνονται
ή μόνο του πέφτει το καθένα.
*
Μαθήτρια των μουσών
Γέμισε το μπαουλάκι σου
με τα ιερά ή βλάσφημα κάρμινα σου
κοριτσάκι μου
και πέτα το στο ρέμα
μήπως το σύρει μακριά και ύστερα τ’ αφήσει
φυλακισμένο και ξεσκέπαστο
ανάμεσα στα σκύρα. Ίσως κάποιος
ν’ ανασύρει άθικτα μερικά φύλλα, ενδεχομένως
τα χειρότερα, και τι σημασία έχει; Η υπερώα,
η γεύση των Θεών θα είναι αλλιώτικη
από τη δική μας μα δεν ελέχθη δα πως είναι και καλύτερη.
Σημασία έχει μη τυχόν κι από τον συρφετό
ξεπροβάλλει κάτι τις που να μας πει
δεν με ξέρεις, δεν σε ξέρω, κι όμως
ήταν της μοίρας μας η θεία παράκρουση
να είμαστε εδώ κι όχι εκεί, ζωντανοί ή κατ’ ευφημισμόν
τέτοιοι, κορίτσι μου. Και τώρα φύγε
και την αποσκευή σου μην κρατάς ερμητικά κλειστή.
*********************
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
«Στο ρυθμό της γκρανκάσας του Μοντάλε»
Η συλλογή «Άλλοι στίχοι» είναι το τελευταίο έργο του ιταλού ποιητή Εουτζένιο Μοντάλε (Γένοβα 1896-Μιλάνο 1981), το οποίο εκδόθηκε το 1980, όσο ο ίδιος ήταν εν ζωή, σε επιμέλεια του Gianfranco Contini και της Rosanna Bettarini. Στα 75 ποιήματα των «Άλλων στίχων», ο ποιητής εγκαταλείπει το ιδιαίτερα ερμητικό και μεταφυσικό ύφος των ποιητικών του συλλογών «Περιστάσεις», «Η μπόρα και άλλα», προσεγγίζοντας ξανά στο πνεύμα των πρώτων του ποιημάτων στα «Κόκαλα σουπιάς» του 1925, όπου η ποίηση συνδιαλέγεται με την πρόζα. Το πρώτο μέρος της συλλογής «Άλλοι Στίχοι» αρχίζει με μια σειρά μικρών ποιημάτων, για να φθάσει στο αριστουργηματικό, για πολλούς, 12ο ποίημα: « Φίλοι μου, μην πιστεύετε στα έτη φωτός» και να κλείσει με το 41ο ποίημα, τη «Μαθήτρια των μουσών».
Ο ογδοντάχρονος πλέον Μοντάλε, με την ελευθερία της φόρμας του, μέσα από τους «Άλλους στίχους» αναπολεί τη ζωή κι εκφράζει την αγωνία, την απαισιοδοξία, αλλά και το θάρρος, ενός ατόμου που στέκεται Στη χαραυγή, στο κατώφλι μεταξύ ζωής και θανάτου κι έχει πλήρη συναίσθηση των ανθρώπινων ορίων. Επιστρέφουν σε αυτή τη συλλογή τα μεγάλα θέματα της Φιλοσοφίας και της Θεολογίας όπως: η ψευδαίσθηση της επίγειας ζωής: εκεί «όπου όλα είναι δύσκολα, όλα είναι ανώφελα», «ήταν της μοίρας μας η θεία παράκρουση να είμαστε εδώ κι όχι εκεί», το δισυπόστατο της ύπαρξης: «Η ύπαρξή μου ένα διπλότυπο ανέκυψε», της αλήθειας που «βρίσκεται μες στα χέρια των ανθρώπων» και, κατά συνέπεια, όχι του Θεού, αλλά είναι «άπιαστη και ξεγλιστρά σαν χέλι», και του ψέματος: «της πλάνης όπως εκείνης της πλανητικής», το θέμα της σχέσης Θεών και ανθρώπων: «η υπερώα, η γεύση των Θεών θα είναι αλλιώτικη απ’ τη δική μας μα δεν ελέχθη δα πως είναι και καλύτερη».
Ποίηση, βουτηγμένη στην ατμόσφαιρα μιας μεταφυσικής διάστασης που αποκλείει κάθε ελπίδα για σωτηρία μέσω της θρησκείας στο Φίλοι μου, μην πιστεύετε στα έτη φωτός, Στη χαραυγή, Στην Ανατολή αλλά και στον Μονόλογο, που επικεντρώνεται στη σκληρή πραγματικότητα που βιώνουν οι άνθρωποι, οι οποίοι όμως βρίσκονται στο σκοτάδι και δεν έχουν συναίσθηση της κατάστασής τους, αφήνοντας συνάμα διάχυτο για να τη διαπερνά ανάμεσα στους στίχους της ένα μουσικό υπόστρωμα, από ένα «ποτ πουρί», μια «φωνητική μουσική», κάποιο «φαλσέτο», τα «κάρμινα», από «βροντές» κι «αναμπουμπούλες», από τον «ήχο των Σφαιρών» και τους ήχους της «γκρανκάσας» στα ποιήματα Άλλοι στίχοι, Μονόλογος, και Μαθήτρια των Μουσών.
Ο Μοντάλε, σε μια συνέντευξή του το 1966, δηλώνει ότι ανακάλυψε την ποίηση μέσα από τη μουσική, εργάστηκε μάλιστα ως συντάκτης στη στήλη της μουσικοκριτικής της εφημερίδας Corriere della Sera, και αναμφισβήτητα η ποίησή του, κατά μεγάλο μέρος, είναι σαφώς επηρεασμένη από τις μουσικές του σπουδές ως τενόρου, όπως καταδεικνύουν και τα ποιήματα που, ενδεικτικά, επελέγησαν για να μεταφραστούν και να παρουσιαστούν εδώ. Υπακούοντας σε μιαν προσωπική ανάγκη μουσικής έκφρασης, μέσα από συνηχήσεις και παρηχήσεις, μέσα από παύσεις, σιωπή και εικόνες, ο ποιητής εξακολουθεί να αντανακλά στα ποιήματα της συλλογής «Άλλοι Στίχοι» τις αντιλήψεις της εποχής του και να εκφράζει την τραγικότητα της ανθρωπότητας, διατυπώνοντας “il male di vivere”, το κακό τού να ζεις.
«Η ιστορία είναι απάνθρωπη έστω κι αν κάποιοι ανόητοι προσπαθούν να της δώσουν ένα νόημα» γράφει στο ποίημα Postilla a ‘Una Visita’ των «Άλλων στίχων», εκφράζοντας έτσι τον πεσιμισμό του, ενώ σε μια άλλη συνέντευξή του δηλώνει: «Δεν υπήρξα αδιάφορος για όσα συνέβησαν τα τελευταία τριάντα χρόνια· αλλά δεν μπορώ να πω και ότι εάν τα γεγονότα ήσαν διαφορετικά πως η ποίηση μου θα άλλαζε ριζικά».
Με μια γλώσσα «απλή και στερημένη από κάθε έμφαση, προβάλλει πλούσια σε αναλογίες και σύμβολα, επενδύεται με λέξεις χρησιμοποιούμενες και νοούμενες με καινούριες και ασυνήθιστες σημασίες, σε μια σύνθεση αντιπαραδοσιακή. Σε πολλές περιπτώσεις εκφράζονται νοήματα απόλυτα προσωπικά και υποκειμενικά, σε τρόπο που να δημιουργείται μια δυσχέρεια επικοινωνίας ανάμεσα στο δημιουργό ποιητή και το δέκτη αναγνώστη. Αλλά εκείνο που επιδιώκει ο ποιητής δεν είναι η ευκρινής διατύπωση, αλλά η διατήρηση της καθαρότητας της ποίησης και όχι η ευχέρεια της κατανόησης» .
Όπως η Βεατρίκη στο έργο του Δάντη Αλιγκέρι ή η Λάουρα του Φραντσέσκο Πετράρχη, στην ποιητική τροχιά του Μοντάλε, εμφανίζονται κι εξαφανίζονται γυναικείες παρουσίες. Στους «Άλλους στίχους» καθώς και στα «Κόκαλα σουπιάς», συναντούμε άλλοτε την Aννέτα και άλλοτε την Aρλέτα, ποιητικά ψευδώνυμα της Άννας ντέλι Ουμπέρτι, το δεκαεξάχρονο κορίτσι που γνώρισε στη θερινή έπαυλη του Μοντερόσο και τον ενέπνευσε πολλά ποιήματα. Στο δεύτερο μέρος, εμφανίζεται και η Κλυτία με τη μορφή γυναίκας-αγγέλου, ή με τη μορφή χελιού· στην πραγματικότητα, πρόκειται για την Αμερικανίδα Ίρμα Μπραντέις, (1905–1990), μελετήτρια του Δάντη, που εμπνέει στον Μοντάλε τη μεταφυσική φιγούρα “senhal” της Κλυτίας.
Ο Μοντάλε ταυτιζόταν με εκείνους που υποστήριζαν ότι η ποιητική δημιουργία απαιτεί ένα είδος λήθης του εαυτού σου. Την παρομοίαζε με μια μποτίλια στο πέλαγος που «μπορεί να μην βρει παραλήπτη» και πίστευε ότι κάθε μεγάλη ποίηση γεννιέται μέσα από μια προσωπική κρίση, την οποία ο ίδιος ο ποιητής μπορεί να μην έχει συνειδητοποιήσει… Ενδεικτικά των αντιλήψεών του είναι τα λόγια του: «αν άλλαζε ο κόσμος θ’ άλλαζε και η ποίηση· αλλά η ποίηση (ό,τι επιζεί από αυτήν) δεν μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο…»
**************************
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ
Πβ.: Eugenio Montale, Sulla poesia, εκδ. Mondadori, Oscar saggi, 1998, Συνεντεύξεις, σ. 590, & στο 7 domande sulla poesia a E.M., (7 ερωτήσεις για την ποίηση στον E.Μ.), «Νέα Θέματα», αρ.55-56, Ρώμη, Μάρτιος-Ιούνιος 1962, σ. 42-46.
* Ο λεκτικός τύπος «φαλσέτο» αναφέρεται κυρίως στη μουσική και στην ψεύτικη, τσιριχτή φωνή που διαμορφώνεται σε μια ογδόη ψηλότερα από την κανονική.
* Η ιδέα του ήχου των Σφαιρών αναφέρεται στη θεωρία των Πτολεμαίων φιλοσόφων οι οποίοι τοποθετούσαν τη Γη στο κέντρο του Σύμπαντος και οι πλανήτες βρίσκονταν μέσα σε ομόκεντρες γυάλινες σφαίρες, η μία μέσα στην άλλη, και οι οποίες παρήγαγαν την ουράνια μουσική, τον ήχο των ουράνιων σφαιρών που καταξίωνε την ιδέα της αρμονίας.
* Από το αραβικό Sunna (Σούνα δηλ. Παράδοση). Πρόκειται για τον μουσουλμανικό νόμο που ασπάζονται οι Σουνίτες, οι οποίοι θεωρούν τους εαυτούς τους κληρονόμους της ορθής ερμηνείας του Κορανίου που δόθηκε στη θρησκεία τους από τον Μωάμεθ. Αποτελούν την πλειονότητα των «ορθοδόξων» μουσουλμάνων (το 90%) σε αντίθεση με τους Σιίτες. Η βασική μεταξύ τους διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι η διαδοχή του Προφήτη στους μεν Σουνίτες βασίζεται σ’ ένα σύστημα εκλογής του διαδόχου από τους πρόκριτους της κοινότητας, στους δε Σιίτες η διαδοχή γίνεται μέσω νας, δηλαδή μέσω «άνωθεν εκλογής» από τον Προφήτη ή ενός που ανήκει στην οικογένεια του Προφήτη.
Από το αραβικό Scia (Σί’α δηλ. Μερίδα), προέρχεται η ονομασία των Σχιιτών. Οι Σχιίτες ή Σιίτες είναι δηλαδή η «μερίδα του Αλή», που σχηματίστηκε κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά το θάνατο του προφήτη, όταν ήλθαν σε σύγκρουση τρεις οπλισμένες «μερίδες»: οι Ομεϊάδες, οι Χαριτζίτες και οι Σιίτες. Οι Σιίτες υποστήριζαν ότι ο Αλής, όντας ο πιο στενός συγγενής του προφήτη, ήταν ο μόνος που είχε δικαίωμα στη διαδοχή και ως εκ τούτου οι απόγονοι του Αλή, είναι εκείνοι που, στο αξίωμα του ιμάμη, πρέπει να ηγούνται της μουσουλμανικής κοινότητας των πιστών.
* Από τον Άγιο Βαρνάβα, ονομασία της μιλανέζικης εκκλησίας όπου είχε την πρώτη έδρα του το καθολικό θρησκευτικό τάγμα των Βαρναβιτών.
Αναφέρεται στη χειρόγραφη συλλογή με τον λατινικό τίτλο «Κάρμινα Μπουράνα», και αποτελείται από χίλια ποιήματα και τραγούδια που γράφτηκαν τον 13ο αι. από σπουδαστές και κληρικούς, όταν τα λατινικά ήταν η κοινή γλώσσα (lingua franca) στην Ιταλία και τη Δυτική Ευρώπη. Η συλλογή διαιρείται σε έξι ενότητες, κατά το περιεχόμενο τους: τα εκκλησιαστικά, τα ηθικά και σατιρικά, τα ερωτικά, της κρασοκατάνυξης, τα θρησκευτικά και, τέλος, οι παραλλαγές τους. Σε στίχους «μακαρονικούς» δηλαδή γραμμένους με τη μείξη των λατινικών, των γερμανικών και των γαλλικών με τη δημώδη γλώσσα της εποχής εκείνης, τα περισσότερα απ’ αυτά τα ποιήματα και τραγούδια διακωμωδούσαν και σατίριζαν την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
Πβ.: Eugenio Montale, Sulla poesia, εκδ. Mondadori, Oscar saggi, 1998, σ. 574-575, & στο “Ritratti su misura di scrittori italiani”, (Πορτρέτα κατά παραγγελία ιταλών συγγραφέων), επιμέλεια: Εlio Filippo Accrocca, Σύλλογος του Βιβλίου, Βενετία 1960, σ.181-83.
Πβ.: Παν. Χρ. Χατζηγάκης, Εουτζένιο Μοντάλε, Σουπιοκόκαλα, Αστρολάβος/Eυθύνη 31, σ.10
* Το “senhal” είναι ένας όρος που συναντάται για πρώτη φορά στην τροβαδούρικη ποίηση και αργότερα στον Πετράρχη. Ο Πετράρχης, αντί να κάνει χρήση του ονόματος της γυναίκας που αγαπούσε, της Λάουρα, χρησιμοποιούσε παράγωγες λέξεις όπως Λάουρο, Λαούρεα, Λ’ άουρα, με τρόπο ώστε να μπορούν να εννοηθούν ταυτοχρόνως δυο πράγματα: η κυριολεκτική τους σημασία και το όνομα της αγαπημένης καμουφλαρισμένο. Το όνομα Clizia (Κλυτία) είναι το senhal που χρησιμοποίησε ο Εουτζένιο Μοντάλε στις «Περιστάσεις» και στους «Άλλους στίχους» για να αναφερθεί στην Ίρμα Μπραντέις, τη γυναίκα-άγγελο της ζωής του, στα τέλη της δεκαετίας του Τριάντα.
* Πβ.: Εlio Gioanola, La donna e il religioso in Montale, Intervento del 10/04/1990
*********************************
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Montale Eugenio, Tutte le poesie, εκδ. Arnoldo Mondadori Editore, Milano, 1996
• __________, Sulla poesia, εκδ. Mondadori, Oscar saggi, 1998, σ. 574-575
• __________ ο.π., Interviste (Συνεντεύξεις), σ. 590
• __________, 7 domande sulla poesia a E.M., (7 ερωτήσεις για την ποίηση στον E.Μ.), «Νέα Θέματα», αρ.55-56, Ρώμη, Μάρτιος-Ιούνιος 1962
• Accrocca Elio Filippo, “Ritratti su misura di scrittori italiani”, (Πορτρέτα κατά παραγγελία ιταλών συγγραφέων), εκδ. Σύλλογος του Βιβλίου, Βενετία 1960
• Contini Gianfranco, Letteratura dell’ Italia Unita, εκδ. Sansoni, Φλωρεντία 1983
• Lorenzini Niva, La poesia italiana del Novecento, εκδ. Il Mulino, Bologna 1999, σσ. 23-26,91-95, 97-101, 104-106, 129-138
• Pazzaglia Mario, Letteratura italiana: Testi e critica, εκδ. Zanichelli, Μπολόνια 1986
• Petronio Giuseppe, L’ attività letteraria in Italia, εκδ. Palumbo, Φλωρεντία 1989
• Αλιφέρης Νίκος, Μοντάλε, Ουγγαρέττι, Σάμπα, Κουαζίμοντο, Περί Ποιήσεως, Μετάφραση-Σημειώσεις: Άγρα 2005
• Γκικόπουλος Κ. Φοίβος, (εισαγωγή), «Μορφές και τάσεις της ιταλικής ποίησης του 20ου αιώνα», εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1989
• Χατζηγάκης Παν. Χρ., Εουτζένιο Μοντάλε, Σουπιοκόκαλα, Αστρολάβος / Eυθύνη 31
ΑΡΘΡΑ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
• Carrubba Biagio L’opera poetica “Altri versi” (2006) http://www.biagiocarrubba.it/public/press/index.php?entryid
• Gioanola Εlio, La donna e il religioso in Montale, Intervento, (1990) http://www.ccdc.it/UpLoadDocumenti/900410Gioanola
**********************
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Η Ευαγγελία Πολύμου, είναι καθηγήτρια Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας και διδάσκει στη Μέση Εκπαίδευση. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στην ποίηση και την πεζογραφία, κυρίως της ελληνικής και της ιταλικής λογοτεχνίας, και τη μετάφραση τους.