`
[author] του Thomas Kuczynski [/author]
.
Ο Τόμας Κουκτσίνσκι υπήρξε πανεπιστημιακός καθηγητής οικονομικών στη ΛΔΓ. Σήμερα θεωρείται ως ένας από τους καλύτερους γνώστες του Μαρξισμού στην Γερμανία. Μια συνομιλία μαζί του για τη γοητεία του «Κεφαλαίου», το τέλος του Σοσιαλισμού και την ελπίδα του για μια νέα ανατροπή.
.
Ερώτηση: Κύριε Κουκτσίνσκι, τι είναι αυτό πους σας ενοχλούσε ανέκαθεν στον Καρλ Μαρξ;
.
Απάντηση: Ο άνθρωπος ήταν ιδιοφυΐα και, όπως κάθε ιδιοφυία, δεν είχε μόνο δυνατά αλλά και αδύνατα σημεία. Δεν ενδιαφέρομαι για τα τελευταία, ωστόσο, κανείς μπορεί φυσικά να μιλήσει και γι΄αυτά, το ίδιο όπως και για το παιδαριώδες των επιστολών του Μότσαρτ, τις γυναικοδουλειές του Αϊνστάιν ή για το γλείψιμο του Γκαίτε στην εξουσία. Προσωπικά πιστεύω μάλιστα, ότι ορισμένες αδυναμίες αποτελούν προϋποθέσεις για ορισμένα δυνατά σημεία.
.
Ε: …για παράδειγμα;.
.
Α: Όποιος μπορεί να σκέφτεται σε βάθος, δεν μπορεί να γράψει γρήγορα. Και όποιος διεισδύει βαθιά σε ένα θέμα, σ΄αυτόν απουσιάζει συχνά το εύρος. Ο Ένγκελς, ως στοχαστής, ήταν πολύ ευρύτερος από τον Μαρξ και έγραφε πολύ πιο απλά. Η αποδοχή ήταν παρόμοια με εκείνη των Γκαίτε και Σίλλερ: ο Γκαίτε είναι διάσημος, αλλά ο Σίλλερ διαβάζεται. Ο Μαρξ είναι διάσημος, αλλά ο Ένγκελς διαβάζεται.
.
Ε: Και ποιο θα ήταν το σημείο, για το οποίο του ασκείτε κριτική;
.
Α: Το πρόγραμμα, με το οποίο καταπιάστηκε, ήταν αδύνατον να ολοκληρωθεί. Έχει όμως καταφέρει πολύ περισσότερα από άλλους που έχουν καταπιαστεί με λιγότερα.
.
Ε: Το θέμα σας είναι το «Το Κεφάλαιο». Εργάζεστε περισσότερο από 20 χρόνια πάνω σε μια φιλική προς τον αναγνώστη έκδοση του πρώτου τόμου. Αυτό όμως συμβαίνει μόνο μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Γιατί;
.
Α: Η συστηματική ασχολία μου με τον Μαρξ ξεκίνησε πράγματι την δεκαετία του ‘90. Στο παρελθόν τον είχα βέβαια διαβάσει - όχι μόνο επειδή αποτελούσε τον κανόνα στην ΛΔΓ, αλλά και επειδή κανένας ιστορικός για θέματα οικονομίας δεν ανταπεξέρχεται χωρίς αυτόν. Η ιδέα της δημιουργίας μιας νέας έκδοσης του Κεφαλαίου με βάση όλες τις προηγούμενες υπήρχε ήδη από το 1930/31στο Ινστιτούτο Μαρξ- Ένγκελς της Μόσχας. Την οικειοποιήθηκα.
.
Ε: Αυτό το διάστημα παρατηρείται μια αναβίωση του ενδιαφέροντος για τον Μαρξ. Τι είναι αυτό που τον κάνει ξαφνικά πάλι τόσο επίκαιρο;
.
Α: Πιστεύω, ότι μέχρι το φθινόπωρο του 2018, το αργότερο μέχρι την άνοιξη του 2019, αυτός ο ζήλος θα έχει τελειώσει.
.
Ε: Γιατί; Δεν μπορεί να είναι και σήμερα επίκαιρος;
.
Α: Στα μάτια μου, ναι, μπορεί.
.
Ε: Αν σήμερα θα έπρεπε να μιλήσετε στους φοιτητές στη Σχολή Οικονομικών του Λονδίνου, ποιο μαρξιστικό θέμα θα επιλέγατε;
.
Α; Θα μπορούσα να αναφερθώ στο ζήτημα, πώς από μαρξιστική άποψη πρέπει να αξιολογηθεί η καταστροφή της φύσης μέσω της οικονομίας. Η φύση δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία για τον Μαρξ, όμως αυτό που αναφέρει για την οικολογία στο ημιτελές έργο του «Κριτική της πολιτικής οικονομίας» είναι διαφωτιστικό. Θα εξηγούσα, ότι η φύση αυτή καθαυτή δεν έχει καμιά αξία από μαρξιστική άποψη, επειδή γι΄αυτήν δεν έχει αφιερωθεί ούτε ενός δευτερολέπτου δουλειά. Τι συμβαίνει όμως, όταν η φύση καταστραφεί και πρέπει να αναπαραχθεί, όταν για παράδειγμα αποψιλώνονται τα τροπικά δάση; Αν θέλουμε να αναδασώσουμε αυτές τις περιοχές , θα πρέπει να επενδύσουμε πολλή δουλειά, η οποία έχει και οικονομικό κόστος. Αυτό είναι κάτι που δεν αναφέρεται ακριβώς έτσι στον Μαρξ, ωστόσο σήμερα θα πρέπει να τον ξαναδιαβάσουμε έχοντας το νου μας στο παρόν. Ο Γκαίτε έλεγε, ότι η παγκόσμια ιστορία πρέπει να ξαναγράφεται κάθε 50 χρόνια. Εγώ λέω, ότι ο Μαρξ πρέπει να ξαναδιαβάζεται κάθε 50 χρόνια. Ενάντια στην επικρατούσα άποψη.
.
E: Δεν υπάρχει ένα πράγμα διαχρονικά σημαντικό που μπορούμε να αναφέρουμε;
.
Α: Θα μου ήταν αρκετά δύσκολο να συνοψίσω το έργο του μέσα σε λίγες προτάσεις, γιατί δεν αφορά μόνο οικονομικά θέματα, αλλά μια ολόκληρη αντίληψη για την ιστορία. Ο Μαρξ ήταν επιστήμονας, αλλά και επαναστάτης. Αυτό που απομένει από αυτόν είναι ο συναρπαστικός συνδυασμός της επιστήμης και της πολιτικής.
.
Ε: Μετά την κατάρρευση του κρατικού σοσιαλισμού, πολλοί πίστευαν, ότι ο Μαρξ δεν χρειάζεται πια να διαβάζεται. Εσείς έχετε άλλη άποψη, όπως συχνά γράφετε, για παράδειγμα, στη στήλη σας στο περιοδικό Lunapark21. Όποιος δεν έχει ποτέ διαβάσει Μαρξ, με ποιο από τα κείμενά του θα ήταν καλό να ξεκινήσει;
.
Α: Δεν θα συνιστούσα σε κανέναν να ξεκινήσει με «Το Κεφάλαιο». Κατάλληλο για μια πρώτη γνωριμία με τον Μαρξ είναι το «Κομμουνιστικό μανιφέστο», επειδή αποτελεί ένα απίστευτο έργο της γερμανικής πεζογραφίας, ένα μεγαλειώδες δημιούργημα παρά τα πολλά λάθη και τα κουσούρια του. Ένα άλλο, κατάλληλο γι΄αυτόν τον σκοπό, δημοφιλές έργο είναι «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη», ενώ για τους οικονομολόγους κατάλληλο ίσως είναι το «Μισθός, τιμή και κέρδος», μια διάλεξη που έδωσε το 1865.
.
Ε: Μια σύγχρονη ερμηνεία του Μαρξ αναφέρει, ότι στις μέρες μας βιώνουμε μια νέα ταξική πάλη, την οποία εκείνος είχε προβλέψει. Τι έχετε να πείτε εσείς; Μπορεί να θεωρηθεί, ότι για παράδειγμα, η εκλογή Τραμπ αποτελεί μια εξέγερση της λευκής εργατικής τάξης, ομοίως όπως και η εκλογή της Μαρίν Λε Πεν από τμήματα της γαλλικής εργατικής τάξης;
.
Α: Εκείνοι που ψηφίζουν τον Τραμπ και την Λε Πεν , το AfD στην Γερμανία και το Forza Italia, μάλλον είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που ο Μαρξ ήλπιζε. Δεν αποτελούν την επανάσταση, αλλά την αντεπανάσταση. Παρόλο που δεν θεωρώ ότι η δημοκρατία - η σημερινή φιλελεύθερη δημοκρατική συνταγματική μας τάξη - είναι ο κροκός του αυγού, ο αγώνας που επί του παρόντος διεξάγεται ενάντια σε αυτήν την δημοκρατία - και μάλιστα από τα δεξιά - είναι επικίνδυνος. Στρέφεται ενάντια σε «αυτούς που βρίσκονται εκεί πάνω», ενάντια σε ένα κατεστημένο, το οποίο υποτίθεται ότι είναι υπεύθυνο για τα πάντα. Ευτυχώς που ως όπλο έχει μέχρι στιγμής μόνο το ψηφοδέλτιο και όχι το πυροβόλο όπλο.
.
Ε: Πρόκειται δηλαδή για την λάθος επανάσταση;
.
Α: Όχι, όμως θα ήθελα να επιμείνω στην έννοια της αντεπανάστασης. Ο Λένιν λέει κάπου: «Η επανάσταση μπορεί να είναι επιτυχής μόνο, εάν όσοι βρίσκονται από πάνω δεν μπορούν πια να κάνουν ό,τι έκαναν έως τώρα, και όσοι είναι από κάτω δεν θα θέλουν πια να κάνουν αυτό που έκαναν έως τώρα. Αυτές, δυστυχώς, είναι και οι κοινωνικές προϋποθέσεις μιας αντεπανάστασης, όπως είδαμε στη Γερμανία το 1933.
.
Ε: Πραγματικά, ελπίζετε ακόμα σε μια επανάσταση με την μαρξιστική έννοια;
.
Α: Σε αυτό το ερώτημα απαντώ με την άποψη του Λίχτενμπεργκ, ο οποίος ενόψει της δικτατορίας των Ιακωβίνων έλεγε: «Δεν ξέρω, αν τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα, εφόσον αλλάξουν, ξέρω όμως, ότι πρέπει να αλλάξουν, για να γίνουν καλύτερα. Και δεν πιστεύω, ότι όλα αυτά θα λήξουν χωρίς επανάσταση».
.
Ε: Η επικριτική στάση σας απέναντι στον καπιταλισμό δεν μας εκπλήσσει. Ωστόσο, μας κάνει εντύπωση το υπονοούμενο που εκφράσατε κατά της δημοκρατίας. Τι αρνητικό της βρίσκετε;
.
Α: Το γεγονός, ότι επιτρέπει να συμβαίνει τόση αδικία.
.
Ε: Σε μια επανάσταση πρέπει να καταργηθεί ο καπιταλισμός, η δημοκρατία ή μήπως και τα δύο;
.
Α: Σε ό,τι αφορά τη δημοκρατία, ευτυχώς, το να εκφραστείς κατά του καπιταλισμού σ΄αυτήν εδώ τη χώρα δεν είναι αντισυνταγματικό. Ο καπιταλισμός δεν παίζει κανένα απολύτως ρόλο στο σύνταγμα. Το άρθρο 14, σύμφωνα με το οποίο μπορεί να απαλλοτριωθεί η ιδιωτική ιδιοκτησία έναντι αποζημίωσης προς όφελος του ευρύτερου κοινού, είναι υπέροχο. Δυστυχώς όμως, συνήθως εφαρμόζεται μόνο για κήπους και αυλές που πέφτουν θύματα κατασκευής αυτοκινητόδρομων. Ο καπιταλισμός και η δικαιοσύνη δεν μπορούν να συνυπάρξουν, γιατί την εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο στα πλαίσια του καπιταλισμού δεν μπορείτε να την καταργήσετε. .
.
Ε: Όμως ο ίδιος έχετε δει, πώς η αριστερή εναλλακτική λύση για τον καπιταλισμό οδήγησε σε μια αριστερή δικτατορία. Πώς θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε, ότι και την επόμενη φορά δεν θα οδηγούσε σε ολοκληρωτισμό;
.
Α: Ο υπαρκτός σοσιαλισμός είχε να κάνει με τον Μαρξ το ίδιο όπως περίπου και η Ιερά Εξέταση με τον Ιησού Χριστό. Δεν υπάρχει κανένας που να επιθυμεί την επιστροφή της Ιεράς Εξέτασης, εξακολουθούν όμως να υπάρχουν πολλοί Χριστιανοί.
.
Ε: Αυτή η εξήγηση μού μοιάζει υπερβολικά απλή. Διότι στην απόλυτη αξίωση διεκδίκησης της αλήθειας και των δύο, τόσο η θρησκεία όσο και οι αριστερές ουτοπίες λύτρωσης έχουν κάτι κοινό: κανείς μπορεί να τις αντιστρέψει σε ολοκληρωτισμό. Αυτό το προβληματικό στοιχείο δεν μπορεί να αφαιρεθεί από την βάση τους - και αυτό αφορά τόσο τον Ιησού όσο και τον Μαρξ.
.
Α: Ό, τι χρησιμεύει, μπορεί να γίνει και αντικείμενο κατάχρησης. Ακόμα και ο Ένγκελς είχε γράψει σε μια Ρωσίδα επαναστάτρια: «Κάποιοι που έκαναν μια επανάσταση, διαπίστωσαν την επόμενη μέρα, ότι η επανάσταση που είχαν κάνει, δεν ήταν αυτή που ήθελαν». Στη συνέχεια υπήρχε στο προσχέδιο της επιστολής μια ακόμα πρόταση, την οποία ο Ένγκελς είχε διαγράψει: «Ίσως να συμβεί το ίδιο και με εμάς».
.
Ε: Δηλαδή, δεν έφταιγε ο Μαρξ;
.
Α: Φυσικά, έκανε και αυτός λάθη. Η εργατική τάξη, αντίθετα με την πρόβλεψή του, δεν υποβαθμίστηκε, αλλά προήχθη σε ισότιμο μέλος της κοινωνίας. Γι ‘αυτό και οι εργατικοί αγώνες διεξάγονται σήμερα μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας. Επίσης δεν στρέφονται πλέον κατά του καπιταλισμού, παρά μόνο κατά μεμονωμένων καπιταλιστών.
.
Ε: Η ΛΔΓ απέτυχε εξαιτίας της οικονομίας;
.
Α: Η ΛΔΓ δεν αποτελούσε παρά ένα ελάχιστο τμήμα της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Σε πρώτη φάση απέτυχε το σοβιετικό μοντέλο, το οποίο είχε κυριαρχήσει 70 χρόνια.
.
Ε: Όταν η ΛΔΓ κατέρρευσε, ήσασταν γύρω στα 45 και ένας ευυπόληπτος πανεπιστημιακός καθηγητής οικονομικών, διευθυντής του Ινστιτούτου Οικονομικής Ιστορίας στην Ακαδημία Επιστημών. Είχατε δει το τέλος να έρχεται;
.
Α: Στα μέσα του 1989 μου ήταν εντελώς ξεκάθαρο, ότι θα συνέβαινε κάτι. Αλλά αυτό που επρόκειτο να συμβεί, ήταν εντελώς ασαφές - και όχι μόνο σε μένα! Κανείς , ούτε κι εγώ, δεν είχε προβλέψει , ότι στις 18 Μαρτίου 1990 ο πληθυσμός της ΛΔΓ θα ψήφιζε υπέρ της ένωσης, κανείς δεν έχει δει αυτό το γεγονός να έρχεται. Για μένα, το τέλος όμως είχε αρχίσει νωρίτερα, όταν έβλεπα, ότι οι βασικές προϋποθέσεις της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού είναι παράλογες και αντιφατικές. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο μεταπήδησα στο μάθημα της οικονομικής ιστορίας – και μάλιστα της οικονομικής ιστορίας του καπιταλισμού.
.
Ε: Ποιες προϋποθέσεις εννοείτε;
.
Α: Για παράδειγμα, το ότι η διαμόρφωση ων τιμών στην ΛΔΓ ήταν ένας καθαρός υπολογισμός του κόστους, όπως και στον καπιταλισμό. Είναι απορίας άξιο, ότι η οικονομία της ΛΔΓ δεν είχε καταρρεύσει πιο πριν.
.
Ε: Υπάρχει ένα βασικό λάθος στον μαρξισμού-λενινισμού;
.
Α: Από τη στιγμή που η μαρξιστική σκέψη μεταβλήθηκε σε ιδεολογία, απολιθώθηκε. Ο Αϊνστάιν είχε κάποτε πει, ότι τα πανεπιστήμια είναι σωροί κοπριάς που πάνω τους ανθίζουν κάποια όμορφα λουλούδια. Το ίδιο ισχύει και για την εποχή της ΛΔΓ, αλλά και για την σημερινή επικρατούσα οικονομία.
.
Ε: Υπάρχει σήμερα κάποιος γνωστός οικονομολόγος, ο οποίος θα μπορούσε να παραβληθεί με τον Μαρξ;
.
Α: Όχι, υπάρχουν άνθρωποι, τους οποίους εκτιμώ τρομερά, αλλά μόλις τους διαβάσω είμαι απογοητευμένος.
.
Ε: Όπως;
.
Α: Ο Σουμπέτερ. Είναι συναρπαστικός, δεν μπορεί να παραβγεί όμως με τον Μαρξ.
.
Ε: Και ο Κέυνς;
.
Α: Ποτέ δεν το θεώρησα ιδιαίτερο. Διατύπωσε μεν μερικές καλές θέσεις, οι οποίες όμως δεν οδηγούσαν και πολύ μακριά. Πιστεύω, ότι σήμερα είναι σημαντικό να αναφέρουμε τα προβλήματα με το όνομά τους. Αντί να ισχυριζόμαστε, ότι η αγορά θα ρυθμίσει τα πάντα, θα ήταν καλύτερο, όπως έκανε ο Μίλτον Φρίντμαν, να παραδεχτούμε, ότι στην οικονομία της αγοράς τα πάντα έχουν να κάνουν με το κέρδος.
.
Ε: Τι πιστεύετε για νεομαρξιστές, όπως ο Σλάβοϊ Ζίζεκ;
.
Α: Δεν θα τον έλεγα νεομαρξιστή, αλλά νεολενινιστή.
.
Ε: Θυμάστε ακόμα την πρώτη σας επαφή με τον Καρλ Μαρξ;
.
Α: Ως μαθητής είχα πολύ κακό γραφικό χαρακτήρα και η αγαπημένη μου δασκάλα μου έκανε συνεχώς παρατηρήσεις. Γι΄αυτό και οι γονείς μου έκαναν μια πολύ σοβαρή συζήτηση μαζί μου. Στις κατηγορίες τους απάντησα, ότι έγραφα απαίσια: «Όπως και ο Μαρξ!» Είχα δει μια φωτοτυπία ενός χειρογράφου του Μαρξ πάνω στο γραφείο του πατέρα μου. Αυτή ήταν η πρώτη μου επαφή με τον Μαρξ. Το έργο του όμως το διάβασα σοβαρά αργότερα, όταν ήμουν φοιτητής.
.
Ε: Δεν αποκαλείτε όμως τον εαυτό σας Μαρξιστή. Γιατί;
.
Α: Γιατί τα σε - σμος είναι ιδεολογίες. Κάθομαι μεν στους ώμους του Μαρξ, αλλά δεν είμαι απολογητής του.
.
Ε:Πολλοί άνθρωποι που ανακαλύπτουν σήμερα τον Μαρξ, λένε: «Θαυμάσιος, ενδιαφέρουσες σκέψεις, αλλά αυτό με την επανάσταση ήταν μια λάθος ιδέα».
.
Α: Όχι, ακριβώς το αντίθετο!
.
Ε: Δεν είναι καλύτερα να μεταρρυθμίσει κανείς ένα σύστημα εκ των έσω, από το να το ανατρέψει;
.
Α: Καταλαβαίνω, ότι οι άνθρωποι σκέφτονται έτσι, αλλά δεν πιστεύω, ότι οι μεταρρυθμίσεις μπορούν να επιφέρουν ριζικές αλλαγές.
.
Ε: Αν κανείς συγκρίνει το αγγλοσαξονικό καπιταλιστικό μοντέλο με το γερμανικό, θα διαπιστώσει, ότι το δικό μας παράγει πολύ λιγότερη ανισότητα. Δεν συνηγορεί αυτό το γεγονός υπέρ της θέσης, ότι κανείς μπορεί να βελτιώσει ένα σύστημα εκ των έσω;
.
Α: Το κράτος πρόνοιας είναι ένα μεγάλο επίτευγμα, αν και κανείς συνήθως ξεχνά, ότι δημιουργήθηκε ως απάντηση στον κομμουνιστικό κίνδυνο. Τις μεγαλύτερες επιτυχίες προκάλεσε η ΛΔΓ στην Δυτική Γερμανία. Η Αμερική ήταν πολύ μακριά από κάθε κομμουνιστικό κίνδυνο. Εκεί δεν δημιουργήθηκε κανένα κράτος πρόνοιας.
.
Ε: Το κράτος πρόνοιας συνεχίζει να υπάρχει.
.
Α: Το κράτος πρόνοιας αποδομείται στη Γερμανία μετά το 1990 συνεχώς. Αυτή η εξέλιξη είναι μια ξεκάθαρη αρνητική απόδειξη για το τι συμβαίνει, όταν δεν υπάρχει πια ένας αντίπαλος όπως η ΛΔΓ.
.
Ε: Δεν συμβαίνει το ανάποδο; Ότι η κακοδιαχείριση δηλαδή της ΛΔΓ κατέστησε δύσκολη την επανένωση και ότι το κράτος πρόνοιας έπρεπε να χαλαρώσει, για να μπορέσουν να πλησιάσουν το ανατολικό με το δυτικό τμήμα;
.
Α: Χωρίς να θέλω να μειώσω τις αναμφισβήτητες δυσκολίες, σε ό,τι αφορά την οικονομική ισχύ, η ΛΔΓ βρισκόταν στην δέκατη θέση της παγκόσμιας κατάταξης, όπως αναφέρεται σε εγχειρίδιο της CIA του έτους 1989, το οποίο ασφαλώς δεν εξυπηρετούσε σκοπούς κομμουνιστικής προπαγάνδας.
.
Ε: Όμως, ήταν πάντα ευχάριστα για σας και την οικογένεια σας στον σοσιαλισμό;
.
Α: Το ότι υπάρχουν περίοδοι της επανάστασης που δεν χαρακτηρίζονται από άνεση, το έχει ήδη αναφέρει και ο Μαρξ. Τώρα, δεν πρόκειται να βγω βέβαια στους δρόμους, για να προπαγανδίσω την επανάσταση, αλλά δεν την φοβάμαι κιόλας.
.
Ε: Εμείς όμως την φοβόμαστε – και γι΄ αυτό που θα μπορούσε να επακολουθήσει.
.
Α: Κανείς δεν ξέρει, τι θα την ακολουθούσε. Ο Μαρξ αποκαλούσε τις επαναστάσεις ατμομηχανές της ιστορίας, ενώ αντίθετα, ο Βάλτερ Μπέντζαμιν τις ονόμαζε φρένο έκτακτης ανάγκης της ιστορίας. Είχε δίκιο: αυτό που σήμερα συμβαίνει, δεν είναι παρά μια καταστροφή.
.
Ε: Έτσι θα χαρακτηρίζατε την σημερινή εποχή;
.
Α: Ρίξτε απλά μια ματιά στην παγκόσμια οικολογική κρίση, τις χρηματοπιστωτικές αγορές, την σαθρές υποδομές των χωρών.
.
Ε: Λυπάμαι, αλλά ήταν πολύ χειρότερα κατά την επαναστατική περίοδο του σοσιαλισμού!
.
Α: Ακόμα κι έτσι, αυτό δεν αλλάζει κάτι για την σημερινή μιζέρια. Σκεφτείτε πέρα από τα συστήματα που ανατράπηκαν, πέρα και από το σημερινό. Νομίζω, ότι θα θέλαμε να είμαστε καλύτερα!
.
Ε: Είμαστε. Δεν συμμεριζόμαστε την αντίληψή σας, ότι η αλλαγή μπορεί να προχωρήσει μόνο με επανάσταση.
.
Α: Θα ήταν ωραίο, αν γινόταν χωρίς επανάσταση. Δεν μένει, παρά να δούμε, τι θα γίνει.
**
(Δημοσιεύθηκε στην γερμανική εφημερίδα «die Zeit», 23.04.2018 )
**
Ο Τόμας Κουκτσίνσκι ( γεν. 1944 στο Λονδίνο) είναι Γερμανός οικονομολόγος.