Ο Καβάφης είναι πλέον παγκόσμιος Ποιητής. Ακούγεται παράξενο. Και όμως η Ιθάκη (του), 100 χρόνια μετά (γράφτηκε το 1910, δημοσιεύτηκε το 1911),το πιο …διάσημο ποίημα του μεγάλου Αλεξανδρινού , δεν έχει ακόμη αποκωδικοποιηθεί.
Για να πάψει η Καβαφική “Ιθάκη” να είναι …μυστηριώδης νήσος .
100 χρόνια μετά…! Το αληθινό νόημα της Καβαφικής Ιθάκης
Η Τέχνη ήταν και είναι , πάντα , μορφή νόστου -επιστροφής !!! Η Ιθάκη του Καβάφη εντέλει είναι η δεύτερη ανάγνωση της ζωής. Σ’αυτή την ΔΕΥΤΕΡΗ ανάγνωση (Νόστο) τα ΤΟΠΟΣΗΜΑ ( μυθολογικά , ιστορικά…) έχουν ελάχιστη έως μηδαμινή σημασία ( …Κι αν φτωχική τη βρεις , η Ιθάκη δεν σε γέλασε….). Γιατί τα τοπόσημα “Ιθάκες” ( είτε λέγονται Ιθάκη , είτε Αλεξάνδεια , είτε Μαραθώνας….) εντάσσονται στην λογική της ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΤΗΤΑΣ , οξειδωμένης από τον “φόβο” των Λαιστρηγόνων,των Κυκλώπων και του θυμωμένου Ποσειδώνα ή από τον “σωρό” των στρατιωτών του Μαραθώνα.
Ο πρώτος που θα αποκαλύψει τον κύκλο: προσωρινότητα των ανθρωπίνων και νόστος- Τέχνη , είναι ο Όμηρος. Άλλωστε και η Ομηρική Ιθάκη , είναι ένας “αλλότριος” χώρος για τον Οδυσσέα, το αντίστοιχο δηλαδή , νοηματικά και αισθητικά , της “φτωχικής” Καβαφικής Ιθάκης . (Σημ. εννοώ τον ΟΜΗΡΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ -Οδυσσέα που ο Δημιουργός του Όμηρος τον θέλει να φεύγει ΗΓΕΤΗΣ και να επιστρέφει ΚΡΥΠΤΟΜΕΝΟ ανθρωπάκι και ΟΧΙ τον… γλυκανάλατο Οδυσσέα των Γραμματικών και των ηθικολόγων ). Ο Όμηρος λοιπόν, είναι η αφετηρία και της Καβαφικής Ιθάκης . Εντυπωσιακοί στην απλότητά τους, πλην ιδιοφυώς αινιγματικοί, οι Ομηρικοί στίχοι: που αρχίζουν στο πρωτότυπο ” Πάντων μεν κόρος εστί και ύπνου και φιλοτητος……..” και σε μετάφραση : “Σε όλα υπάρχει κορεσμός , στον ύπνο , στον Έρωτα(=σεξ) και στον χορό τον όμορφο και το γλυκό τραγούδι, κι όμως αυτά είναι που γυρεύουμε να τα χαρούμε πάλι” , Ιλιάδα, ραψ. Ν 636-639.
Προσωρινότητα (= κορεσμός) και νόστος (= γυρεύουμε να τα χαρούμε πάλι), σε έναν κύκλο διαρκούς αναζήτησης. Οι μορφές νόστου όμως μπορεί να είναι πολλές : ανάμνηση, οδυνηρές ενοχές, φαντασία ( μυθοπλασία), φαντασίωση. Παρόμοιους νόστους και ο Καβάφης “βιώνει” πολλούς: “το είδωλον του νέου σώματός μου μ’ηύρε και με θύμισε…”(μνήμη), “Εδώ ας σταθώ και ας γελασθώ πως βλέπω αυτά…”( φαντασίωση), ” αισθήματα πεθαμένων, τόσο λίγο εκτιμηθέντα…” ( ενοχές οδυνηρές για λάθη μη αναστρέψιμα πλέον)…. Κανένας όμως απ’αυτούς τους νόστους δεν είναι “πηγαιμός για την Ιθάκη “. Με λιγα λόγια , ο Καβάφης δεν θέλει να σταματήσει σ’ αυτούς τους νόστους . Όσο γοητευτικοί κι αν είναι ! Γιατί αυτό θα σήμαινε αποδοχή μιας μοιρολατρικής αντίληψης, με την ( Ομηρική) προσωρινότητα να μετεξελίσσεται σε αίσθηση ματαιότητας : ( “..τί γρήγορα που τα σβυστά κεριά πληθαίνουν..). Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν εντελώς ασύμβατο για έναν ( τον κάθε) αληθινό δημιουργό που ενώ ” είναι καμωμένος για τα ωραία και μεγάλα έργα …” , θα άφηνε τον εαυτό του ” να ρημάξει εδώ στην κώχη τούτη την μικρή…” !
Ετσι ο Καβάφης παίρνοντας την σκυτάλη από το Όμηρο , μας λέει ότι ο πηγαιμός για την Ιθάκη δεν είναι ( να το ξαναπούμε) ένας συμβατικός νόστος, αλλά ο νόστος- υπέρβαση του πεπερασμένου, μέσα από την εξατομικευμένη αίσθησή του: Αυτό που παράγει την Τέχνη και παράγεται από την Τέχνη. Σε κάθε περίπτωση ο μεγάλος Αλεξανδρινός αποκαλύπτει την πίστη του στην αξία της Ποίησης , όχι ως είδος….. πολυτελείας για λίγους( παρά τον διαφαινόμενο εκλεπτυσμό της ), αλλά ως στοιχειακό όρο Ζωής, για τους πολλούς, για όλους μας: “Ας αφεθώ σ’αυτήν. Μορφήν της Καλλονής, τον βίον συμπληρούσα”. Ο Καβάφης δηλώνει στην ταυτότητά του: επάγγελμα (!) ΠΟΙΗΤΗΣ.
Σχετική η παρακάτω σημείωση: ΣΗΜ.Για όσους δεν μπορουν να έχουν, σ’ αυτή την δεύτερη ανάγνωση(νόστο), “την σκέψι τους υψηλή και την συγκίνηση εκλεκτή…” ( Και είμαστε εμείς οι πολλοί),για όλους εμάς τους άλλους, υπάρχει ο Ποιητής .
Ο ποιητής - μπροστάρης, αλλά και ο ποιητής -ισότιμος ( οικείος) συνοδός του ( κάθε) αναγνώστη του. (για να κατανοήσουμε επιτέλους και πώς εννοεί τον διδακτισμό του ο Καβάφης : Να κατανοήσουμε δηλαδή ότι η περίφημη Καβαφική ειρωνεία είναι στοιχείο μέθεξης του αναγνώστη και όχι παραπλανητική απόκρυψη του ποιητή ).
Σημ. Τουλάχιστον τέσσερα ( 4 ) ποιήματα δένονται ( όπως λέγαμε παλιότερα ) οργανικά με την Ιθάκη και αποκαλύπτουν τις διαστάσεις των επιμέρους νοημάτων της: ”Η Πόλις “, “Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον” , “Νέοι της Σιδώνος 400 μ.Χ” και “Εκόμισα εις την Τέχνη”.
O Χρυσόστομος Τσιρίδης είναι φιλόλογος