[author]Του Robert Shiller [/author]
Στον Καπιταλισμό οι άνθρωποι πέφτουν καθημερινά θύματα απάτης και κοροϊδίας, λέει ο νομπελίστας Ρόμπερτ Σίλερ. Παρόλα αυτά δεν υπάρχει άλλο καλύτερο οικονομικό σύστημα.
.
Ερώτηση: Κύριε Σίλερ, πόσες φορές σας έχουν πιάσει σήμερα μέχρι στιγμής κορόιδο;
Απάντηση: Λοιπόν, μια και δεν έχω ούτε τηλεόραση αλλά ούτε και ραδιόφωνο, είναι δύσκολο να με χειραγωγήσουν. Αν και… ίσως την πάτησα, όταν έτρωγα πρωινό.
Ε: Τι περιελάμβανε το πρωινό σας;
Α: Μια μπανάνα και λίγο γάλα σόγιας. Τώρα όμως που το καλοσκέφτομαι, το γάλα σόγιας δεν ήταν καλό. Με ξεγέλασαν! (Γελά)
Ε: Το βιβλίο σας «Phishing for Fools» (Ψάρεμα για βλάκες) κυκλοφόρησε πρόσφατα και στην Ευρώπη. Σ΄αυτό περιγράφετε την «Ισορροπία μέσω ψαρέματος». Ακούγεται σαν μια παραλλαγή του Νόμου του Μέρφυ: Όπου μας πιάνουν πελάτες, εκεί μας πιάνουν και κορόιδα. Πώς γίνεται αυτό;
Α: Το βιβλίο υπαινίσσεται μια παραλλαγή του Νόμου του Μέρφυ. Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται μόνο για την περιγραφή ενός πολύ απλού πράγματος: Είναι προφανές, ότι οι επιχειρήσεις χειραγωγούν τις ανάγκες μας, για να πουλήσουν τα προϊόντα τους. Κανείς δεν μπορεί να επιδείξει υπερβολικό ήθος, γιατί τότε «καθαρίζεται» από την ανελέητη δύναμη του Καπιταλισμού. Μπορούν να επιζήσουν μόνο όσοι είναι πρόθυμοι να εξαπατήσουν. Αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι per se χωρίς ήθος, απλά συμφιλιώνονται με την πραγματικότητα. Αν δεν υπάρξουν ρυθμίσεις, ο Καπιταλισμός προωθεί την απάτη. Αφού οι άλλοι εξαπατούν, πρέπει να το κάνεις κι εσύ. Αυτό το ονομάζουμε στο βιβλίο μας «Ισορροπία μέσω ψαρέματος», η μοναδική δε διέξοδος είναι διακανονισμοί μέσω της πολιτικής ή οι κοινωφελείς οργανισμοί.
Ε: Μπορείτε να φέρετε ένα απλό παράδειγμα που να είναι από όλους κατανοητό;
Α: Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τις τσίχλες στο σούπερ μάρκετ και το χώρο που τοποθετούνται. Τι θα κάνατε, αν ήσασταν διευθυντής καταστήματος; Πιθανόν θα τοποθετούσατε τις τσίχλες μπροστά, δίπλα στο ταμείο, γιατί εκεί πουλιούνται καλύτερα, όταν ο κόσμος στέκεται στην ουρά και περιμένει. Ίσως να σας απασχολούσαν σκέψεις, αν κάτι τέτοιο είναι ηθικά σωστό. Περισσότερο όμως θα σκεφτόσασταν, ότι ο ανταγωνισμός είναι σκληρός και ότι πρέπει να έχετε κέρδος. Έτσι καταλήγετε στο συμπέρασμα, ότι τελικά δεν είναι και τόσο επιλήψιμο να βάλετε τις τσίχλες δίπλα στο ταμείο. Ή, σκεφτείτε τους κουλοχέρηδες, οι οποίοι σχεδιαστικά είναι όλο και πιο ελκυστικοί. Γοητεύουν τους ανθρώπους, τους οδηγούν στην εξάρτηση. Φανταστείτε τώρα, ότι εσείς έχετε μεν πανεπιστημιακή μόρφωση, η μοναδική όμως θέση εργασίας είναι στον σχεδιασμό αυτών των μηχανημάτων. Τι θα κάνατε;
Ε:Στο βιβλίο χρησιμοποιείτε τη λέξη «phischen (: ψαρεύω)» αντί του «παραπλανώ». Γιατί; Η λέξη «ψαρεύω» χρησιμοποιείται στο διαδίκτυο για να χαρακτηρίσει την αποστολή εκνευριστικών μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.
Α: Αφενός πρόκειται για μια μεταφορά. Το πρόβλημα με το διαδικτυακό «ψάρεμα» είναι γνωστό και έχει ευρεία έκταση. Απ΄την άλλη, η ορολογία αυτή παραπέμπει στο παραδοσιακό ψάρεμα, το οποίο όμως γράφεται με «F». Οι ψαράδες επινοούν πολλά κόλπα, για να παραπλανήσουν και να πιάσουν τα ψάρια. Επισκεφθείτε μια σελίδα στο διαδίκτυο για δολώματα και θα διαπιστώσετε, πόσες δυνατότητες υπάρχουν, για να πιάσετε αυτά τα μικρά ζώα με την πετονιά. Θα δείτε, ότι διατίθενται εκατοντάδες διαφορετικά δολώματα για ένα και μόνο είδος ψαριού. Φαίνεται, πως το ξεγέλασμα των καημένων αυτών ζώων πρέπει να προξενεί τρομακτική χαρά.
Ε: Ψαρεύετε;
Α: Έχω ψαρέψει, προτιμώ όμως κάτι με λίγη περισσότερη ένταση.
Ε: Στο βιβλίο αναφέρετε, πώς οι «ψαράδες» μας επηρεάζουν, ώστε να ξοδέψουμε περισσότερα χρήματα απ΄ό, τι έχουμε. Σε ποιο δόλωμα τσιμπάμε;
Α: Οι άνθρωποι στο παρελθόν έπρεπε πρώτα να σκεφτούν, αν είχαν αρκετά χρήματα στην τσέπη. Σήμερα μπορούν να πληρώσουν τα πάντα με πιστωτική κάρτα απλά και γρήγορα, παρόλο που κάτι τέτοιο δεν είναι ακόμα τόσο δημοφιλές στην Ευρώπη όπως στις ΗΠΑ. Τα περισσότερα καταστήματα δεν παίρνουν πια προμήθεια, ασχέτως πως η πληρωμή με πιστωτική κάρτα συνδέεται με επιπλέον έξοδα. Οι έμποροι δεν θέλουν ο κόσμος να σκέφτεται, αλλά να ξοδεύει χρήματα. Οι πιστωτικές συμβάλλουν σ΄αυτόν τον αποπροσανατολισμό. Συχνά δεν έχουν – ή έχουν ένα πολύ υψηλό – πιστωτικό όριο. Παραπλανητική είναι επίσης και η διαφήμιση των πιστωτικών καρτών. Πριν την οικονομική κρίση, στις ΗΠΑ, μπορούσε κανείς να αποκτήσει μέχρι και μια κάρτα την εβδομάδα. Οι προμηθευτές κολακεύουν τον κόσμο με χρυσές, πλατινένιες και προνομιούχες κάρτες και παρουσιάζουν τους κατόχους τους ως καταξιωμένα άτομα.
Ε: Είχατε προβλέψει την κρίση στην αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ. Να υποθέσω, με την βοήθεια της θεωρίας του «ψαρέματος;»
Α: Ναι. Οι τιμές των σπιτιών ανέβαιναν συνεχώς και κανείς δεν αναρωτιόταν το λόγο που συνέβαινε κάτι τέτοιο. Ο κόσμος σκεφτόταν, πως η ραγδαία αυτή αύξηση ήταν φυσιολογική. Κανείς δεν ένοιωσε την ανάγκη να αναρωτηθεί, μήπως κάτι δεν πάει καλά. Στόχος ήταν το κέρδος. Αν έλεγες την αλήθεια, δεν θα υπήρχε κέρδος και επιπλέον δεν υπήρχε κάτι τέτοιο όπως μια εθνική συγκριτική υπηρεσία τιμών. Όταν, με βάση τον δικό μας κατάλογο, απέδειξα, ότι η εξέλιξη των τιμών ήταν κάθε άλλο παρά φυσιολογική, ο κόσμος έμεινε άναυδος.
Ε:Πολλοί θα μπορούσαν να σκεφτούν: Δεν χρειάζομαι ένα οικονομολόγο, για να καταλάβω, ότι με πιάνουν κορόιδο. Τι καινούργιο είπατε εσείς;
Α: Των δικών μας συμπερασμάτων προϋπάρχει μια μακρά ιστορία. Βασιζόμαστε σε βιβλία που γράφτηκαν πριν 100 χρόνια. Εξάλλου, ούτε και ο Δαρβίνος ήταν ο πρώτος που μίλησε για την εξέλιξη των ειδών, ο σχετικός προβληματισμός προϋπήρχε. Πιστεύω, ότι αυτή η θέση περί «Ισορροπίας μέσω ψαρέματος» αξίζει μεγαλύτερης προσοχής. Η προσέγγισή μας έχει κάτι ιδιαίτερο, δεν πρόκειται απλά για ηθικολογία. Έχουμε μια αισιόδοξη αντίληψη για τον άνθρωπο, παρόλο που οι άνθρωποι «ψαρεύουν». Δεν πρόκειται, ωστόσο, για κακούς ανθρώπους. Το πρωτότυπο στο βιβλίο μας είναι, ότι παρουσιάζουμε τους «ψαράδες», ως εκείνους που έχουν πιαστεί στο δίχτυ της «ισορροπίας». Στην πραγματικότητα δεν θέλουν καν να «ψαρεύουν».
Ε: Πώς μπορεί να προστατευθεί κάποιος από το «ψάρεμα»;
Α: Για να προστατευθεί κάποιος, πρέπει να καταλάβει την «Ισορροπία». Θα πρέπει επίσης να ξέρει, ότι οι άνθρωποι που «ψαρεύουν», δεν είναι αναγκαστικά κακοί, αλλά ότι σκέφτονται, πως κάτι τέτοιο δεν είναι κακό. Αυτό που κάνουν είναι απλά να τοποθετούν τις τσίχλες δίπλα στο ταμείο. Το ίδιο θα κάναμε κι εμείς.
Ε: Ποιος καταπολεμά αυτό το «ψάρεμα;»
Α: Η κοινωνία δεν έχει αποτύχει πλήρως στη μάχη εναντίον του «ψαρέματος». Υπάρχουν ήρωες - όχι αναγκαστικά σε κυβερνητικούς θώκους - που κάτι υποκινούν. Κατά το 19Ο αιώνα υπήρχαν, για παράδειγμα, πολλά φάρμακα που δεν είχαν καμιά δράση. Κάποιοι γιατροί το αντιλήφθηκαν και μπόρεσαν επίσης να το αποδείξουν. Τελικά, χάριν αυτών των ανθρώπων, οι κυβερνήσεις κινητοποιήθηκαν. Γι΄αυτό και σήμερα υπάρχουν κανονισμοί σε σχέση με ποια φάρμακα επιτρέπεται να κυκλοφορούν και ποια όχι. Επίσης υπάρχουν επιχειρήσεις ή και τράπεζες που προσπαθούν να καθιερώσουν μια πιο ιδεαλιστική οικονομική ηθική. Στην Ευρώπη, νομίζω, υπάρχουν πολλές. Η διεξαγωγή όμως μιας ιδεαλιστικής συναλλαγής είναι δύσκολη.
Ε: Τα κλασσικά μοντέλα των Οικονομικών Επιστημών παίρνουν ως δεδομένο, ότι οι άνθρωποι δρουν ορθολογικά. Όμως εσείς και ο Άκερλωφ δείχνετε, πώς ανορθολογικές δράσεις οδηγούν σε χειραγώγηση και παραπλάνηση. Δεν θα έπρεπε, λοιπόν, να αναθεωρήσουμε τα απαρχαιωμένα οικονομικά μοντέλα;
Α: Δεν θα τα ονόμαζα απαρχαιωμένα. Έχουν ακόμα λόγο ύπαρξης. Έτσι όπως κανείς μαθαίνει πρώτα την Μηχανική της Βαρύτητας του Νεύτωνα, πριν να ασχοληθεί με την Θεωρία της Σχετικότητας. Η κλασσική Θεωρία των Οικονομικών Επιστημών έχει εξοβελίσει από τα μοντέλα της πολλές άλλες επιστήμες – Ψυχολογία, Κοινωνιολογία, Νευρολογία και Ανθρωπολογία. Αυτό το διάστημα παρουσιάζεται σιγά σιγά σ΄αυτόν τον τομέα μια εξισορρόπηση. Παρόλα αυτά, οι οικονομολόγοι συνεχίζουν να αναζητούν απλά, κομψά μοντέλα – μοντέλα, δηλαδή, με ορθολογικούς ανθρώπους. Ο ανορθολογισμός είναι ένα πολύ σύνθετο φαινόμενο.
Ε: Σκιαγραφείτε τον Καπιταλισμό με ιδιαίτερα μελανά χρώματα. Είναι σωστό ένα σύστημα, στο οποίο όλοι εξαπατούν;
Α: Δεν θα έλεγα, πως ο Καπιταλισμός είναι τόσο μαύρος. Επιπλέον συνεχίζει να είναι η καλύτερη από όλες τις εναλλακτικές λύσεις. Πιστεύω σε ένα Καπιταλισμό που ρυθμίζεται. Το βιβλίο γράφτηκε αρχικά για το αμερικανικό κοινό. Οι Αμερικάνοι τείνουν να πιστεύουν, πως οι εργαζόμενοι στις ρυθμιστικές αρχές είναι αποτυχημένα άτομα. Πιθανόν και ο Ντόναλντ Τραμπ να σκέφτεται το ίδιο. Αρέσκεται να αποκαλεί ανθρώπους αποτυχημένους. Άνθρωποι όπως ο Τραμπ τυγχάνουν στις ΗΠΑ υπερβολικού θαυμασμού. Η γνώμη μου είναι, ότι και αυτός θα πρέπει να ευθυγραμμιστεί. (γελά).
Ε: Γιατί πιστεύετε στην ελεύθερη αγορά;
Α: Ο πατέρας μου ήταν επιχειρηματίας και, ως ένα βαθμό, έχω πάρει τη νοοτροπία του, την πίστη, ότι καθένας μπορεί να θέση κάτι σε κίνηση. Ότι δεν πρέπει να παρακαλάς κανένα να σου δώσει την άδεια. Απλά κάνε το. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ελευθερία, για να το κάνουμε. Στα κομμουνιστικά καθεστώτα ήταν τα πάντα συγκεντρωτικά. Και τελικά, τι μπούρδα ήταν αλήθεια εκείνο το «Παρακαλώ»!;
***
(Δημοσιεύθηκε στην γερμανική εφημερίδα Die Zeit στις 9. 9. 2016 )