[Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ το έτος 1938]
`
Μια εβδομάδα, πριν να δημοσιευθούν τα επονομαζόμενα «Μαύρα Τετράδια» του Μάρτιν Χάιντεγκερ, στις 06 Μαρτίου 2014, ο 93χρονος γιός του Χέρμαν μιλά για πρώτη φορά για τον διάσημο πατέρα του στην δημοσιογράφο Ίρις Ράντις. Η συζήτηση λαμβάνει χώρα στο σπίτι των Χάιντεγκερ στο Στέγκεν κοντά στο Φράιμπουργκ. Παρούσα στην συνέντευξη, στην οποία αναμιγνύεται συχνά ζωηρά, είναι και η σύζυγός του.
Προχωρημένο απόγευμα Σαββάτου, ο ήλιος βυθίζεται πέρα μακριά, πίσω από τους λόφους του Μέλανα Δρυμού.
.
Ερώτηση: Ποια είναι η πρώτη ανάμνηση που έχετε από τον πατέρα σας;
Απάντηση: Οι πρώτες αναμνήσεις που έχω από τον πατέρα μου είναι εκείνες, όταν με πήγαινε βόλτα καθισμένο μέσα στο καλάθι του ποδήλατου. Θα ήταν το έτος 1923.
Ε: Ποιός ήταν ο ρόλος του πατέρα σας στην οικογένεια;
Α: Ήταν όπως θα έπρεπε να είναι ένας πατέρας. Μας έπαιζε, μας πήγαινε για κολύμπι στον ποταμό Λαμ, μας πήγαινε για σκι.
Ε: Ο πατέρας σας υποστήριζε στις πανεπιστημιακές του παραδόσεις, ότι η Φιλοσοφία θα πρέπει να συνταράξει ολόκληρη την ύπαρξη του ανθρώπου. Επηρέασε αυτή του η επιθυμία για μια ιδιαίτερη ένταση της ύπαρξης με κάποιο τρόπο την οικογενειακή ζωή;
Α: Κατά τον τρόπο, ότι η μητέρα μου φρόντιζε να μην ενοχλείται και να έχει ησυχία ο άντρας της. Ήταν απόλυτα καθορισμένο, αν και πότε τα παιδιά θα έπαιζαν. Χωρίς την μητέρα μου, ο πατέρας μου δεν θα είχε γίνει τόσο διάσημος.
Κυρία Χάιντεγκερ: Δεν γίνεται σχεδόν καθόλου αναφορά στην γυναίκα, που στεκόταν στο πλάι του. Ήταν κυριαρχική και μας διηύθυνε όλους. Υπήρξε, όμως, και υπερπροστατευτική.
Α: Μέχρι που μου επιτράπηκε μια φορά, ως μικρό αγόρι, να πάω στην κατασκήνωση!
Ε: Ήταν οι γονείς σας πολύ αυστηροί;
Α: Η μητέρα μου ήταν πολύ αυστηρή, όμως εκείνος ήταν ένας καλός πατέρας.
Κυρία Χάιντεγκερ: Στην πραγματικότητα δεν είχε την έγνοια κανενός πράγματος.
Ε: Πώς ήταν η οικογενειακή ατμόσφαιρα;
Κυρία Χάιντεγκερ: Ψυχρή, όταν μπήκα στην οικογένεια το 1949. Υπήρχε ένταση.
Ε: Και η μητέρα δεν ήταν σε θέση να χαλαρώσει την ατμόσφαιρα;
Α: Προσπαθούσε πολύ. Στα νιάτα της ήταν σίγουρα πιο ευτυχισμένη. Της άρεσε να χορεύει, αλλά ο πατέρας δεν ήξερε.
Ε: Ο πατέρας σας δεν έβλεπε με καλό μάτι την επικράτηση του Μοντερνισμού και την ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας. Επηρέασε τη ζωή σας αυτός ο φόβος για τον εκσυγχρονισμό;
Α: Ο πατέρας μου δεν φοβόταν τον Μοντερνισμό!
Ε: Δεν θα λέγατε, δηλαδή, ότι προσπάθησε να τον παρακάμψει στη ζωή του;
Κυρία Χάιντεγκερ: Ποτέ δεν απόκτησε τηλεόραση.
Α: Τα χέρια του έπιαναν. Ήξερε να κόβει ξύλα, να τα σχίζει και να ταϊζει τα ζωντανά. Η διαχείριση χρημάτων τού ήταν ολότελα ξένη. Δεν ήξερε καν, πόσα χρήματα βγάζει. Η μητέρα μου του έδινε χαρτζιλίκι, για να πάει να πιει ένα τεταρτάκι μετά τις παραδόσεις του στο Πανεπιστήμιο. Η μητέρα μου ήταν επίσης εκείνη, που ενδιαφερόταν για την πολιτική. Παρακολουθούσε τα πάντα, την εξωτερική και την εσωτερική πολιτική, τα οικονομικά θέματα. Διάβαζε εφημερίδα.
Ε: Ο πατέρας σας δεν διάβαζε;
Α: Σχεδόν καθόλου. Υποστηρίζεται, ότι μετά το 1929 διάβαζε τον «Λαϊκό Παρατηρητή». Ανοησίες!
Β. Η δίωξη των Εβραίων δεν ήταν αντιληπτή στο Φράιμπουργκ
Ε: Δεν αντιληφθήκατε ποτέ κάποια συμπάθεια του πατέρα σας προς τον Εθνικοσοσιαλισμό;
Α: Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι ο Μάρτιν Χάιντεγκερ είχε ψηφίσει στη Βυρτεμβέργη το κόμμα των Αμπελουργών στις βουλευτικές εκλογές του Ιουλίου 1932. Στις 29 Ιουλίου 1932, όταν ο Χίτλερ εκφώνησε εδώ, στο στάδιο του Φράιμπουργκ, την προεκλογική του ομιλία, ήταν η μητέρα μου με τους δυο γιούς της εκείνη, που έτρεξε να τον ακούσει. Ο πατέρας δεν την ακολούθησε.
Ε: Πώς μάθαινε για τα πολιτικά γεγονότα;
Α: Μέσω των συναδέλφων του καθηγητών στο Πανεπιστήμιο. Εκεί υπήρχε ένα μικρό καφέ, στο οποίο σύχναζαν τακτικά σημαντικοί καθηγητές του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ.
Ε: Θυμάστε την ύπαρξη πολιτικών συζητήσεων στο σπίτι;
Α: Και βέβαια! Προσωπικά υπήρξα μετά το 1933 ένας ενθουσιώδης Οδηγός της νεολαίας και αργότερα αρχηγός ενός ουλαμού. (Σ.τ.Μ. Εννοεί την χιτλερική νεολαία). Από το 1934 οι γονείς μου μού έλεγαν συνεχώς: «Μην τα βλέπεις όλα αυτά τόσο θετικά, δεν είναι έτσι». Είχα μεγάλες συγκρούσεις με τους γονείς μου. Αργότερα με απέτρεπαν από το να προσχωρήσω στο κόμμα.
Ε: Όπου, όμως, είχαν γίνει οι ίδιοι μέλη το 1933.
Α: Ο πατέρας μου ήταν σίγουρος, όπως εξάλλου έχει γράψει, για την «υπεροχή και το μεγαλείο αυτής της νέας αρχής». Και όχι μόνο αυτός. Σε όλη την Γερμανία υπήρχε η αντίληψη, ότι με τον διορισμό του Χίτλερ από τον Χίντενμπουργκ άρχιζε μια καινούρια εποχή.
Ε: Πώς συνέβη, όμως, τότε αυτή η απότομη αλλαγή μετά την ανακήρυξη του σε πρύτανη του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ το 1933;
Α: Ως πρύτανης δεν επέτρεπε την ανάρτηση των πλακάτ που έπρεπε να φέρουν πάνω τους οι Εβραίοι και απαγόρευσε την καύση των βιβλίων. Οι συγκρούσεις του με το Υπουργείο και τους εθνικοσοσιαλιστικούς φοιτητικούς συλλόγους κλιμακώθηκαν. Όταν του ζητήθηκε να απολύσει εκείνους τους καθηγητές, οι οποίοι είχαν μεν την απαιτούμενη κατάρτιση, δεν ήταν όμως αρεστοί στο Υπουργείο, αντιλήφθηκε το σφάλμα του και παραιτήθηκε.
Ε: Ιδιαίτερα για την μητέρα σας, την Ελφρίντε Χάιντεγκερ, λέγεται συχνά, ότι έμεινε πιστή σε όλη της την ζωή στον Εθνικοσοσιαλισμό.
Α: Η μητέρα μου είχε επαφή με τις γυναικείες ομάδες του κόμματος. Αρχικά έδειξε μεγαλύτερη συμπάθεια για το εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα από τον πατέρα μου. Μετά το 1934 κράτησε όμως και αυτή – όπως και ο πατέρας μου – κριτική στάση απέναντι στο Χίτλερ και τον Εθνικοσοσιαλισμό.
Ε: Στον πρόλογο της έκδοσης της αλληλογραφίας του Χάιντεγκερ προς την σύζυγό του, γράφει η ανεψιά σας Γετρούδη Χάιντεγκερ, ότι η μητέρα σας υπήρξε όλη της τη ζωή εθνικίστρια και αντισημιτίστρια.
Α: Αυτός ο χαρακτηρισμός είναι ατυχής. Η μητέρα μου είχε όντως στα νιάτα της ένα φίλο, τον βιολογικό μου πατέρα Φρίντριχ Σέζαρ, ο οποίος κράτησε δυστυχώς σε όλη του τη ζωή αντισημιτική στάση. Όμως δεν είναι εύκολο να εκτιμηθεί, πόσο μεγάλη ήταν η επιρροή είχε πάνω της. Η μητέρα μου με πήγαινε σε ένα Εβραίο παιδίατρο. Με έστελνε στις διακοπές σε Εβραίους φίλους στην περιοχή της λίμνης Στάρνμπεργκ. Μετά τον πόλεμο είχε και αυτή τη δυνατότητα, όπως και πολλοί άλλοι, να αποστασιοποιηθεί.
Ε: Γιατί λείπουν τα γράμματα της μητέρας σας από την έκδοση της συζυγικής αλληλογραφίας; Δεν υπάρχουν πια;
Α: Υπάρχουν, δεν αφορούν όμως την κοινή γνώμη.
Ε: Η εντύπωση που αποκομίζει κανείς από τα δημοσιευμένα γράμματα είναι, ότι ο γάμος των γονιών σας είχε προβλήματα.
Α: Απορώ πραγματικά, πώς η μητέρα μου άντεξε όλες αυτές τις απιστίες του Μάρτιν Χάιντεγκερ όλα αυτά τα χρόνια!
Κυρία Χάιντεγκερ: Χωρίς να της ξεφύγει να μας πει ποτέ ούτε μια λέξη!
Ε: Πώς είχαν σχολιάσει οι γονείς σας το ξέσπασμα του πολέμου;
Α: Τον έβλεπαν εξ αρχής σαν μια μεγάλη συμφορά.
Ε: Ήλπιζαν σε μια νίκη;
Α: Ο πατέρας μου αντιδρούσε πολύ ψύχραιμα, όταν προσπαθούσα να του εξηγήσω, πόσο σημαντικές ήταν οι νίκες, που είχε καταφέρει η Βέρμαχτ. Δεν του έκαναν εντύπωση.
Ε: Υπήρχε η δυνατότητα να συζητήσετε μαζί του για τη δίωξη των Εβραίων, όπως αυτή είχε γίνει πια εμφανής κατά τη διάρκεια του πολέμου;
Α: Δεν θα συμφωνήσω μαζί σας, γιατί στο Φράιμπουργκ δεν ήταν εμφανής.
Ε: Το 1938 πυρπολήθηκε η Συναγωγή του Φράιμπουργκ και στις 22 Οκτωβρίου 1940 οι Εβραίοι της πόλης μεταφέρθηκαν σε σημεία συγκέντρωσης και από εκεί σε στρατόπεδα. Δεν τα είχε αντιληφθεί ο πατέρας σας όλα αυτά;
Α: Δεν μπορώ να ξέρω, αν ο πατέρας μου γνώριζε για την εξόντωση των Εβραίων κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Ε: Εσείς γνωρίζατε;
Α: Γνώριζα μετά τη νύχτα της 21 προς 22 Ιουνίου 1941, κατά την εισβολή στη Ρουμανία. Τότε άκουσα για πρώτη φορά για τις δολοφονίες Εβραίων. Δεν μπορούσα να το πιστέψω! Αργότερα μου διηγήθηκε, εδώ στο Φράιμπουργκ, ένας παλιός γνωστός από τον προσκοπισμό, που είχε γίνει αξιωματικός των SS, για τις δολοφονίες των Εβραίων στη Ρωσία.
Ε: Και δεν το είπατε στον πατέρα σας;
Α: Όχι
Ε: Μιλήσατε όμως για την εξόντωση των Εβραίων, όταν το 1947 επιτρέψατε στο σπίτι μετά την αιχμαλωσία σας στη Ρωσία;
Α: Όχι, δεν μιλήσαμε ούτε τότε. Είχαμε να ασχοληθούμε με το τι θα απογίνουμε εμείς. Ήμουν υπό το σοκ της αιχμαλωσίας, όπου εκατομμύρια Γερμανοί αιχμάλωτοι ψόφησαν σαν σκυλιά. Η γενιά σας, που δεν ήταν αναγκασμένη να τα ζήσει όλα αυτά, βιάζεται να ρωτήσει πάντα για το ποιος έφταιγε.
Ε: Το ερώτημα, ποια ήταν η γνώμη του Μάρτιν Χάιντεγκερ μεταπολεμικά για την προφανή ενοχή των εθνικοσοσιαλιστών, απασχολεί πολύ κόσμο. Δεν μπορώ να πιστέψω, πως δεν απασχόλησε την οικογένεια σας και πως δεν υπήρχαν συζητήσεις πάνω σε αυτό.
Α: Στην οικεία Χάιντεγκερ επικράτησε σιωπή πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Ο πατέρας μου απέφευγε επίσης να μιλήσει δημόσια γι΄αυτό, αν εξαιρέσουμε ένα μικρό σημείο στην επονομαζόμενη «Διάλεξη της Βρέμης».
Ε: Πώς βιώσατε τη δημόσια αντιπαράθεση, που ξεκίνησε μετά τον πόλεμο για τη σχέση του πατέρα σας με τον εθνικοσοσιαλισμό;
Α: Οι συζητήσεις για τον Χάιντεγκερ και το έτος 1933 είχαν ήδη ξεκινήσει νωρίτερα, κατά τη διάρκεια του «Γ΄ Ράιχ». Ο λόγος που εκφώνησε κατά την ανακήρυξη του σε πρύτανη για παράδειγμα, δεν επιτράπηκε να ξανακυκλοφορήσει μετά την τρίτη επανέκδοση. Ο Χάιντεγκερ δεν ανήκε κατά την διάρκεια του πολέμου στους συγγραφείς, στους οποίους διατίθετο χαρτί από τα ελάχιστα αποθέματα που είχαν απομείνει. Ο Κλόστερμαν είχε ακόμα κάποια αποθέματα και εξέδιδε κείμενα του Χάιντεγκερ. Αυτός ήταν και ένας σημαντικός λόγος, γιατί ο εκδοτικός οίκος Κλόστερμαν έλαβε αργότερα και τα δικαιώματα της συνολικής έκδοσης των έργων του.
Ε: Πώς αξιολογείτε μετά τόσα χρόνια τη ναζιστική δράση του πατέρα σας κατά τη διάρκεια των μηνών που υπήρξε πρύτανης του Πανεπιστημίου Φράιμπουργκ;
Α: Οι νόμοι για την αποκατάσταση του Δημοσίου Τομέα ήταν ήδη σε ισχύ πριν την εκλογή του πατέρα μου σε πρύτανη στις 21 Απριλίου 1933. Δεν είχε καλά καλά εκλεγεί και κατάφερε να επαναφέρει πολλούς, που είχαν απομακρυνθεί, στη θέση τους. Κιόλας στις 28 Απριλίου 1933 ακυρώθηκε η παύση τεσσάρων Εβραίων καθηγητών της Φιλοσοφικής Σχολής. Ακόμα και ο βοηθός του επέστρεψε στη θέση του. Ενδιαφέρθηκε επίσης στο να επιστρέψει ο Χούσσερλ στην διδασκαλική έδρα το καλοκαίρι του 33 δια της νόμιμης οδού.
Ε: Ωστόσο ο πατέρας σας ήταν στο επίκεντρο της κριτικής εξαιτίας της συμμετοχής του στο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα. Παύτηκε από καθηγητής το 1946, για να επιστρέψει ξανά το 1949. Θα υπέθετε κανείς, ότι αυτό το γεγονός θα είχε δημιουργήσει συζητήσεις μέσα στην οικογένεια.
Α: Είχαμε λίγες ευκαιρίες για συζητήσεις. Δεν ανοίγαμε συνέχεια τα συγκεκριμένα θέματα.
Ε: Πολλοί περίμεναν μια δήλωση του πατέρα σας σε σχέση με το ρόλο του στο «Γ’ Ράιχ». Το μεγάλο ενδιαφέρον για τα «Μαύρα τετράδια», τα οποία θα εκδοθούν τις επόμενες μέρες, εξηγείται από το ότι κανείς περιμένει να μάθει περισσότερα για τη σχέση του πατέρα σας με τον εθνικοσοσιαλισμό.
Α: Τα «Μαύρα Τετράδια» περιέχουν μόνο δηλώσεις που αφορούν την εποχή που γράφτηκαν.
Ε: Αλλά, όπως φαίνεται από τα αποσπάσματα που έχουν δει μέχρι τώρα το φως της δημοσιότητας, κάποιες είναι ιδιαίτερα αντισημιτικές.
Α: Οι θέσεις, στις οποίες αναφέρεστε, πρέπει να διαβαστούν σε σχέση με τη χρονική στιγμή που γράφτηκαν και τα συγκείμενα τους. Δεν θεωρώ, ούτε και θεωρούσα ποτέ τον πατέρα μου αντισημίτη.
Ε: Είσαστε εδώ και 35 χρόνια επιμελητής των έργων του πατέρα σας. Πώς έγινε αυτό;
Α: Όταν επέστρεψα από την αιχμαλωσία, μου είπε ο πατέρας μου: «Χέρμαν, όταν πεθάνω, αυτό που έχεις να κάνεις, είναι να σφραγίσεις και να πακετάρεις όλα τα γραπτά που αφήνω και να τα κλείσεις σε ένα αρχείο για εκατό χρόνια.»
Κυρία Χάιντεγκερ: Θα ήταν για το καλό μας!
Α: Αυτή του η επιθυμία ήταν για μένα μια ξεκάθαρη εντολή. Ύστερα όμως, μου ζήτησε ένας εκδοτικός οίκος να τον μεταπείσω. Τα κατάφερα. Όμως μόνο υπό την προϋπόθεση να ελέγχω εγώ προσωπικά την συνολική έκδοση. Του το υποσχέθηκα. Από το 1979 δεν έχει κυκλοφορήσει κανένα νέο του έργο, που να μην το ελέγξω από την αρχή ως το τέλος και να το συγκρίνω με το χειρόγραφο. Υπολείπονται ακόμα 15 τόμοι, ύστερα θα είναι η σειρά των 102 τόμων, που έχει προγραμματιστεί να εκδοθεί, πλήρης. Αλλά δεν μπορώ να συνεχίσω εγώ ο ίδιος πια αυτή τη δουλειά. Θα παραδώσω τη σκυτάλη στο γιο μου.
Ε: Πόσο δύσκολο ήταν, αλήθεια, για σας κάποιες φορές να είστε ο γιος του Μάρτιν Χάιντεγκερ;
Α: Η λέξη «δύσκολο» δεν αρκεί, για να περιγράψει το μέγεθος της επιβάρυνσης. Κρινόμουν πάντα ανάλογα με το πώς κρινόταν ο πατέρας μου.
Ε: Είναι βαρύ το όνομα Χάιντεγκερ;
Α: Ναι.
Ε: Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία σε όλα αυτά τα χρόνια, που εργαστήκατε ως επιμελητής των έργων του;
Α: Οι αντιπαραθέσεις για το τι άξιζε να εκδοθεί. Προσωπικά, πολλά θα τα είχα παραλείψει.
Ε: Αυτό σημαίνει, ότι έχετε αποστασιοποιηθεί από τον πατέρα σας;
Α: Εννοείται! Παρόλα αυτά, υπήρξε, κατά τη γνώμη μου, ο σημαντικότερος Γερμανός στοχαστής του 20ΟΥ αιώνα.
Ε: Ποιο δημοσιευμένο έργο του πατέρα σας βρίσκετε περισσότερο ενδιαφέρον;
Α: Τον «Χωματόδρομο» ή «Το μυστικό του καμπαναριού». Παραδέχομαι εντίμως, ότι μέχρι και σήμερα δεν καταλαβαίνω το «Είναι και Χρόνος».
Ε: Τι ήταν αυτό πάνω του, που σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση;
Α: Η πραότητα και η μεγαλοψυχία που επέδειξε, όταν κάποια φορά τού έφερε αντίσταση η ίδια του η γυναίκα.
Ε: Για τι είδους αντίσταση επρόκειτο;
Α: Επρόκειτο για μια πράξη απογοήτευσης. Και μόνο το ότι υπάρχω, το οφείλω σε αυτόν.
Ε: Μιλάτε για το γεγονός, ότι είστε καρπός μιας ερωτικής νύχτας της μητέρας σας με τον παλιό της φίλο…
Α: Μιλάω για το γεγονός, ότι η μητέρα μου αποδέχτηκε ένα θεϊκό δώρο. Ο παλιός της αυτός φίλος είχε επιστρέψει από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ήταν τελείως απογοητευμένος, γιατί ήταν ιδιαίτερα εθνικιστής. Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ έμαθε για αυτήν την ερωτική νύχτα από την πρώτη κιόλας ημέρα και υποσχέθηκε στη μητέρα μου, ότι θα δεχτεί αυτό το παιδί σαν να ήταν δικό του. Πραγματικά, σε όλη του τη ζωή δεν έκανε καμιά διάκριση ανάμεσα σε μένα και τους δυο γιους του.
Ε: Δεν υπήρξαν ποτέ συγκρούσεις ανάμεσα σε σας και τον αδελφό σας Γιοργκ, επειδή αυτός ήταν ο βιολογικός γιος του Χάιντεγκερ;
Α: Μα δεν το ήξερε κανείς από τους δυο μας. Ο αδελφός μου το έμαθε μετά τον πόλεμο.
Ε: Εσείς όμως το γνωρίζατε από πολύ πιο πριν, ήδη από το 1934.
Α: Είχα έτσι κι αλλιώς κάποιες δυσκολίες να το χωνέψω. Το χειρότερο ήταν, πως δεν έπρεπε να το αναφέρω σε κανένα. Ούτε ο ίδιος ο πατέρας μου δεν ανέφερε το συγκεκριμένο θέμα ούτε μια φορά.
Ε: Δεν μιλήσατε ποτέ μέχρι τον θάνατο του γι΄αυτό;
Α: Ποτέ.
Ε: Πώς έβλεπε ο πατέρας σας την έλευση του θανάτου;
Α: Ένα πρωί μετά το ξύπνημα, τον έπλυνε η μητέρα μου και ύστερα μπήκε στο μπάνιο. Όταν επέστρεψε, τον βρήκε να έχει αποκοιμηθεί εν ειρήνη.
Κυρία Χάιντεγκερ: Είχε ένα ευλογημένο τέλος. Την προηγούμενη μέρα είχε κάνει μια βόλτα στον κήπο. Αφέθηκε χαλαρά στο θάνατο. Δεν πιστεύω, ότι φοβόταν ιδιαίτερα.
Ε: Είχε ξαναβρεί στο τέλος της ζωής του την χριστιανική του πίστη;
Κυρία Χάιντεγκερ: Κατά βάθος είχε μείνει πάντα λιγάκι Καθολικός.
Α: Όταν πήγαινε βόλτα με τον αδελφό του τον Φριτζ στο χωματόδρομο του Μέσκιρχ, έκαναν κι οι δυο το σταυρό τους, όταν περνούσαν μπροστά από τον Εσταυρωμένο. Τους έχω δει με τα ίδια μου τα μάτια.
Ε: Η μεταφυσική άφεση του ανθρώπου ήταν το σημαντικότερο θέμα του. Ο ίδιος στη ζωή του δεν υπήρξε εγκαταλελειμμένος. Eίχε αυτούς τους δεσμούς με την πατρίδα και το Μέλανα Δρυμό.
Α: Αντλούσε δύναμη από το βαθύ ρίζωμα στην πατρική γη, από την οποία καταγόταν.
.
* *Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση της εφημερίδας «Frankfurter Allgemeine Zeitung».