Για την ποίηση του Σάντρο Πέννα
Το μάθημα της αισθητικής, μτφρ. Σωτήρης Παστάκας, εκδ. Bibliotheque
μια ανάγνωση της Μαριάννας Παπουτσοπούλου
Να ζω θα ήθελα αποκοιμισμένος
μες τον γλυκό ψίθυρο της ζωής.
…μιας και ο έρωτας ο πιο ταπεινός, γεμάτος θαυμασμό και εκστατικός, μπορεί να σε πάει πολύ μακριά στην συνειδητότητα της ζωής. Μέσα σ’ αυτό το όνειρο-αποκοίμισμα της ομορφιάς αποκαλύπτεται ο κόσμος του Σάντρο Πέννα. Ο ίδιος έχει εδώ ορίσει επακριβώς την ποίησή του.
Η Ιστορία, οι κοινωνικές συγκρούσεις, που τόσο τυράννησαν τον φίλο του Πιερ Πάολο Παζολίνι, δεν υπάρχουν, στο εκστατικό και ερμητικό μισούπνι του απόλυτα ερωτικού αυτού λυρικού ποιητή, η σκληρή Ιστορία χάθηκε υπέρ της φύσης σε όλο της το αναγεννησιακό μεγαλείο, σώματα, φως, χρώματα σε νωπογραφία που θυμίζει άλλοτε Τζιότο κι άλλοτε Τσαρούχη…..
Ο αναγνώστης έχει να κάνει με μια ποίηση άμεση, αισθησιακή, αλλά και ανοιχτή στην έκπληξη μιας αιφνίδιας εικόνας που όλα τα αλλάζει, μοιάζοντας και όντας συμβολική για όλη την ύπαρξη. Εδώ και η συγγένειά του με τους αρχαίους λυρικούς ή τον Λεοπάρντι.
Σελ. 8
Κι όπως ο άνεμος κινεί την θάλασσα το ίδιο
σπρώχνουν φωνάζοντας οι άντρες τις βάρκες
Άλλωστε
η ευτυχία αργότερα βγάζει φτερά,
τα φτερά του έργου προφανώς, ή καταδύεται στα σκοτεινά βάθη να βρει το σπάνιο υλικό,
όπως διαβάζει κανείς το ποίημα,
Εφηβεία
Τις νύχτες του χειμώνα έκανα καταδύσεις
στη σκοτεινή εξοχή: χανόμουν
όπως στη θαλπωρή μιας γυναικείας ποδιάς.
ποίημα εντελώς ανάλογο με την Αίσθηση του Ρεμπώ, και πιστεύω διόλου τυχαία, αφού ο Πέννα λειτουργεί κυρίως με εκλάμψεις μέσα σε μια ποίηση μονογραμμικά απλή, σχεδόν μονοθεματική, που βλέπει τα αγόρια, την ομορφιά τους, τη φευγαλέα σχέση των σωμάτων μέσα στο εκτυφλωτικό τοπίο του ήλιου και της θάλασσας ή δίπλα στο μονότονο πέρασμα του τραίνου της ζωής στις πεδιάδες με τα γελάδια και τα βόδια.
Sempre fanciulli nelle mie poesie!
Ma io non so parlare d’altre cose.
Le altre cose son tutte noiose
Ιo non posso cantarvi Opere Pie .
τυπική στροφή σοννέτου ΑΒΒΑ, και βέβαια απολογία για την μονοθεματική του στάση, αλλά, όπως ξέρετε καλά όλοι, γράφουμε ποίηση για ότι μας συγκινεί, όχι για τα πάντα, κι έτσι κάπως διαμορφώνεται το ποιητικό ψηφιδωτό, όπου κανείς δεν περισσεύει.
Και στη σελ 29
Να το υδρόβιο κι ευτυχισμένο αγόρι.
Να το αγόρι γεμάτο από φως
πιο διαυγές από τον στίχο που το περιέχει.
Ήπια εποχή σιωπής και ήλιου
κι αυτή η γιορτή των λέξεων μέσα μου.
Όπου το αγόρι είναι τα πάντα, ψάρι, γυρίνος, φώς, ήπια εποχή, γιορτή που γεννάει την ποίηση, το αγόρι είναι ο ίδιος ο θεός Ερως ή Απόλλων.
Ο Σωτήρης Παστάκας έχει πιάσει τον ρυθμό και το ύφος και το περνά στον αναγνώστη με επάρκεια συχνά πολύ εύστοχη. Ένα παράδειγμα:
Η ζωή είναι να θυμάμαι το θλιβερό
ξύπνημα σ’ ένα τραίνο, την αυγή : να έχω
δει έξω το αβέβαιο φως: να έχω νιώσει
στο μουδιασμένο κορμί την παρθενική
και σκληρή μελαγχολία του τσουχτερού ανέμου
La vita… è ricordarsi di un risveglio
triste in un treno all’alba: aver veduto
fuori la luce incerta: aver sentito
nel corpo rotto la malinconia
vergine e aspra dell’aria pungente.
κι έπειτα η αντιστροφή
Αλλά ακόμη πιο γλυκό είναι να θυμάμαι
την απροσδόκητη λύτρωση: δίπλα μου
ένας νεαρός ναύτης: το μπλε και το
άσπρο της στολής του κι έξω
μια θάλασσα νωπή από χρώμα.
Ma ricordarsi la liberazione
improvvisa è piú dolce: a me vicino
un marinaio giovane: l’azzurro
e il bianco della sua divisa, e fuori
un mare tutto fresco di colore .
Θά ‘θελα να πάμε τώρα ακριβώς στα χνάρια διαβάζοντας από το βιβλίο, το όμορφο αυτό βιβλίο με τα έργα του Αλμπέρτο Τζακομέττι, που μας έδωσε η Bibliotheque, όπου όμως πίσω από τις λέξεις βλέπεις και τα σχεδόν κινηματογραφικά πλάνα που στήνει ο τόσο λαϊκός και τόσο διάχυτος στους άλλους ποιητής, χωρίς την παραμικρή αλαζονεία, μόνο θλίψη και άπειρη συμπάθεια, γοήτευση από τους διπλανούς του, σαν το θαυμάσιο, (σχεδον ταρκοφσκικό ή του νεανικού Παζολίνι),
Σελ 17 Εσωτερικό
Στου θυρωρού δεν ήταν κανένας
ήταν το φως πάνω στα φτωχά
ξέστρωτα κρεβάτια. Και πάνω στο
παλιό τραπέζι κοιμόταν ένας αλητάκος
πανέμορφος.
Γλίστρησε απ’ τα διπλωμένα
μπράτσα του, διστακτικά ένα γατάκι.
Κι έπειτα ….
Τα μαύρα σκαλοπάτια της ταβέρνας μου
κατεβαίνεις όλος ποτισμένος από άνεμο.
Τα όμορφα μαλλιά εχεις ριγμένα
στα μάτια, ανοιχτά σε ένα παλιό μου
κόσμο.
Στη γεμάτη καπνούς ταβέρνα
τώρα υπάρχει η μυρωδιά του λιμανιού και του ανέμου….. σελ 14
Οι άνθρωποι ποτίζονται τον άνεμο, εναρκώνουν όλο το λιμάνι, κι αλλού ο ρομαντικός φίλος παρομοιάζει με άγριο ποτάμι, οι μεταφορές του Σ Π. έχουν απίστευτη γνησιότητα, δύναμη και ερωτισμό. Οι άνθρωποι ωστόσο είναι απρόσιτοι στον κόσμο του Πέννα, ίσως και γι αυτό τόσο ποθητοί, τόσο επίσης φευγαλέοι…
και δεν ξέρω ποιον θέλω / ν’ αγαπήσω τωρα πια, αν όχι τον πόνο μου. Σελ 11
Όπου έχουμε πια μια ποίηση φιλοσοφική, υπαρξιακή, πέρα από την πολιτική της περιόδου, μια ποίηση πρωτοποριακή που μιλά για τον μυχιότερο άνθρωπο, για την μοναχική γεύση των ερώτων μας.
Σελ. 11 Ο έρωτάς μου ήταν γυμνός/ … του παραστέκονταν/ ευνοικοί και πραοι-/ εγω και ο καιρός.
Στη σελ 15 λάμπει το σάλιο ενός αγοριού/…
στη σελ. 18 ένα σύγχρονο φαγιούμ.
Το βρήκα το αγγελούδι μου
σε ένα ύποπτο σινεμά
κάπνιζε ένα τσιγαράκι
κι είχε τα μάτια του υγρά.
Στη σελ. 20
Αδειος είναι ο ουρανός, Μα στα μαύρα μάτια
εκείνου του αγοριού, θα προσκυνήσω τον θεό μου.
Όπου και η υψηλότερη θεολογία, βλέπει τον θεό στα μάτια του άλλου….τους αγγέλους σε μάτια νοτισμένα από τη συγκίνηση ενός θεάματος.
Κι εδώ σταματώ.
Σάντρο Πένα : Ἐπιθυμία, Μοναδικότητα, Οὐσία Τοῦ George Le Nonce
Τὴν ποίηση τοῦ Σάντρο Πέννα τὴν γνώρισα χάρη στὸν Σωτήρη Παστάκα τὸ 1981. Δὲν τὸ ξέρει, ἀλλὰ τοῦ εἶμαι εὐγνώμων γιὰ αὐτὴ τὴ γνωριμία. Ἐπρόκειτο γιὰ ἔνα μικρὸ βιβλιαράκι μὲ ποιήματα τοῦ Πέννα στὴ σειρὰ τοῦ «μικροῦ δέντρου». Ἔκτοτε, ὁ Σωτήρης Παστάκας ξανακοίταξε τὶς μεταφράσεις του καὶ τὶς ξαναδούλεψε, πράγμα ἀναμενόμενο, διότι νομίζω πὼς κανεὶς εὐαίσθητος καὶ εὐσυνείδητος μεταφραστὴς δὲν μένει ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὶς μεταφράσεις του, ἰδιαίτερα ἂν μεταφράζει ποίηση, ἰδιαίτερα ἂν εἶναι ὁ ἴδιος ποιητής. Ὑπὸ αὐτοὺς τοὺς ὅρους, κάθε νέα ἀπόπειρα μετάφρασης ἑνὸς ποιήματος μᾶς φέρνει πιὸ κοντὰ στὸ ρυθμὸ καὶ στὴν αἴσθηση τοῦ πρωτοτύπου.
Σαράντα χρόνια, λοιπόν, μετὰ τὸν θάνατο τοῦ ποιητῆ, καὶ τριάντα ἕξι χρόνια μετὰ τὴν ἔκδοση ἐκείνη, χάρη στὸν Σωτήρη Παστάκα καὶ πάλι, μὲ τὴν πολύτιμη φροντίδα τοῦ Βάσου Γεώργα καὶ τῶν ἐκδόσεων Bibliothèque, ὁ Σάντρο Πέννα ξαναεμφανίζεται ἐνώπιόν μας, σὲ ἕνα καλαίσθητο βιβλίο μὲ τὸν τίτλο Τὸ Μάθημα τῆς Αἰσθητικῆς. Καὶ ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι μᾶς εἶναι πλέον πολὺ λιγότερο ἄγνωστος πιά, καθὼς ἔχουν μεσολαβήσει καὶ ἄλλες μεταφράσεις, ποιημάτων καὶ πεζῶν του, ἀπὸ τὶς ὁποῖες θὰ ἤθελα νὰ ἀναφέρω ἐκείνη τοῦ Ἐρρίκου Σοφρᾶ (Ὁ Σκονισμένος Ποδηλάτης, τὸ Ροδακιό, 2012), ἐνῶ ἄλλες μεταφράσεις, ὅπως αὐτὴ τοῦ Εὐριπίδη Γαραντούδη (Ποιητική, τεῦχος 18, φθινόπωρο-χειμώνας 2016), εἶναι ἐν ἐξελίξει.
Ἀναρωτιέμαι: δικαιολογεῖται τόσο ἐνδιαφέρον γιὰ ἕναν ποιητὴ ὀλιγογράφο, καὶ ὡς πρὸς τὴν ἔκταση καὶ ὡς πρὸς τὸν ἀριθμὸ τῶν ποιημάτων του, ἕναν ποιητὴ προγραμματικὰ ἐλάσσονα, τὴ στιγμὴ μάλιστα ποὺ πολλοὶ ἄλλοι σημαντικοὶ ποιητὲς τῆς παγκόσμιας γραμματείας παραμένουν ἀμετάφραστοι ἢ κακομεταφρασμένοι; Ἂν πάρει κανεὶς ἐπίσης ὑπόψη ὅτι εἰδικὰ ἡ ποίηση τοῦ Πέννα διακρίνεται καὶ ἀπὸ ἄλλα χαρακτηριστικά, ἰδιαιτέρως ἀντιδημοφιλῆ, ὅπως ἡ μονοθεματικότητά της, ἡ ἁπλότητά της καὶ ἡ μοναχικότητά της, φαίνεται ἀκόμη πιὸ δύσκολο νὰ δικαιολογηθεῖ τὸ αὐξημένο ἐνδιαφέρον μας γιὰ τὴν ποίηση αὐτὴ τὰ τελευταῖα χρόνια. Ἀλλὰ ἀκριβῶς αὐτὰ τὰ τρία χαρακτηριστικὰ τῆς ποίησης τοῦ Penna ἀποτελοῦν κατὰ τὴν ἄποψή μου καὶ τὰ βασικὰ θέλγητρά της.
Στοιχεῖο πρῶτο: ἐπιθυμία
Ἡ ποίηση τοῦ Penna εἶναι σχεδὸν μονοθεματικὴ καὶ τὸ θέμα της εἶναι, ξεκάθαρα, ἐπαναληπτικὰ καὶ ἴσως ἐμμονικά, ὁ ἀνδρικὸς ὁμοφυλοφιλικὸς ἔρωτας.
Συνήθως, τὰ ὁμοερωτικὰ ποιήματα κατατάσσονται σὲ δική τους κατηγορία, εἰδικοῦ ἐνδιαφέροντος. Οἱ πιὸ φωτισμένοι, ἂς εἶναι καὶ ἑτερόφωτοι, ἀπὸ τοὺς εἰδήμονες στὴν καλύτερη περίπτωση μιλοῦν συνοπτικὰ καὶ βιαστικὰ γιὰ τὴν «προφανὴ» σχέση μὲ τὸν Χριστιανόπουλο καὶ τὸν Καβάφη καὶ ξεμπερδεύουν, ἀλλὰ πάντως ὁ ποιητικὸς «κανόνας» φαίνεται ἐξ ὁρισμοῦ νὰ ἐξοστρακίζει τὰ ποιήματα ὁμοερωτικῆς θεματικῆς.
Στὴν περίπτωση τοῦ Penna, ὡστόσο, ἡ ὁμοερωτικὴ θεματολογία, καίτοι ἀπερίφραστη, ὄχι μόνο δὲν ἐξορίζει τὴν ποίησή του στὸ ράφι μὲ τὰ «εἰδικοῦ ἐνδιαφέροντος ἀναγνώσματα» ἀλλά, παραδόξως, τῆς παραχωρεῖ μιὰ θέση στὸ mainstream, ἀκόμη κι ἂν ἕνας τοὐλάχιστον ἐκ τῶν μεταφραστῶν αἰσθάνθηκε τὴν ἀνάγκη νὰ δηλώσει ὅτι ὁ ἴδιος, κι ἂς μεταφράζει Πέννα, εἶναι πάντως straight.
Ἡ ἐρωτικὴ ἐπιθυμία στὴν ποίηση τοῦ Penna ἐμφανίζεται μὲ δύο τρόπους: ὼς βλέμμα καὶ ὡς πράξη – ὄχι, ὅμως, ὡς ἔλλειψη, οὔτε ὡς διάψευση. Εἶναι ἐπιθυμία ἐπιθετική, θετική, σίγουρη, ποὺ ὡς πρὸς τὴν ἔκφρασή της θυμίζει τὸν Ἐλύτη καὶ τὸν Ἐμπειρίκο μᾶλλον παρὰ τὸν Καβάφη. Κυριαρχεῖ ἡ προσδοκία τῆς εὐόδωσης, ἡ ἀπόλαυση τῆς πράξης, ἀλλὰ καὶ ὅταν ἀκόμη δὲν ἀνταποκρίνεται τὸ ἀντικείμενο τῆς ἐπιθυμίας, ὁ ποιητὴς δὲν τὸ βάζει κάτω, δὲν βυθίζεται σὲ θλίψη, ἐξακολουθεῖ νὰ κοιτάζει καὶ νὰ θαυμάζει. Ὁ Penna κοιτάζει τὰ ἀγόρια του καὶ τὸ βλέμμα του ἐκφράζει εὐθέως καὶ ἀνενδοίαστα τὴν ἐπιθυμία του: τυλίγει τὸ ἀντικείμενο τοῦ πόθου, τὸ διεκδικεῖ, τὸ ἀπαιτεῖ καὶ τὸ γεύεται. Δὲν ὑπάρχει ἀπόκρυψη, δὲν ὑπάρχει συστολή.
Τὸ βρῆκα τὸ ἀγγελούδι μου
σ᾽ἕνα ὕποπτο σινεμά.
Κάπνιζε ἕνα τσιγαράκι
κι εἶχε τὰ μάτια του ὑγρά.
Στοιχεῖο δεύτερο: μοναδικότητα
Ἡ ποίηση τοῦ Penna δὲν φαίνεται νὰ ἐντάσσεται σὲ κάποια ποιητικὴ παράδοση ποὺ θὰ διευκόλυνε τὶς σχηματικὲς ἀναγνώσεις, τὶς κατατάξεις καὶ τὴν ἀναγνώριση ἐκ μέρους τοῦ δήμου καὶ τῶν σοφιστῶν. Ὁ Penna οὔτε ἀνήκει σὲ κάποια σύγχρονή του σχολή (λόγου χάρη, τὸν μοντερνισμὸ ἢ τὸν φουτουρισμό), οὔτε προαναγγέλλει προδρομικά, κάποια σύγχρονή μας τάση (ὅπως, ἂς ποῦμε, τὸν μεταμοντερνισμό, σὲ ὁποιαδήποτε ἔκφανσή του). Ἀντίθετα, τὴν ἐποχὴ ἀκριβῶς ποὺ κυριαρχοῦσε ὁ φουτουρισμός, ἐν συνεχείᾳ ὁ ἑρμητισμός, καὶ ἐν συνεχείᾳ ὁ μοντερνισμός τοῦ ὕστερου Pound καὶ τοῦ Eliot, ὁ Penna ἐπιλέγει νὰ ἀκολουθήσει ἕνα δρόμο δικό του, ποὺ μεγαλύτερη σχέση ἔχει μὲ τὸν Στράτωνα καὸ τὸν Μελέαγρο, παρὰ μὲ τοὺς συγχρόνους καὶ τοὺς ἐπιγόνους του.
Ὁ Penna εἶναι ἕνας ποιητὴς εἰκαστικός, ἴσως κινηματογραφικός: κάποια ἀπὸ τὰ ὀλιγόστιχα ποιήματά του μοιάζουν μὲ φωτογραφίες, ἄλλα μὲ σκηνὲς ἀπὸ ἰταλικὲς νεορεαλιστικὲς ταινίες, τὶς ὁποῖες φαίνεται νὰ προοικονομεῖ ἡ ποίησή του. Καὶ ὅπως στὸν νεορεαλισμὸ τοῦ de Sica καὶ τοῦ Rosselini (ἀλλὰ καί, ἀκόμα περισσότερο, ὅπως στὸν πιὸ λοξὸ μετανεορεαλισμὸ τοῦ πρώιμου Pasolini), ἔτσι καὶ στὴν ποίηση τοῦ Penna, τὸ βλέμμα ἑστιάζει στὴν φαινομενικὰ ἀσήμαντη καθημερινότητα καὶ ἀπομονώνει μιὰ μορφή, μιὰ κίνηση, μιὰ αἴσθηση, ἡ ὁποία μέσῳ τῆς μονοσημαντότητάς της μεγεθύνεται καὶ καταλαμβάνει ὁλόκληρη τὴν ὀθόνη.
Ἀφήνει τὸ οὐρητήριο ὁ νεαρὸς μὲ τὸ μέλος
ἀκόμη ἀπ᾽ ἔξω: ἀξιοθαύμαστη ἀμέλεια
γιὰ κάποιον ποὺ μόλις φτάνει δεκαπενταύγουστο
σ᾽ ἔνα παραθαλάσσιο χωριό.
Στοιχεῖο τρίτο: οὐσιαστικότητα
Ἡ ποίηση τοῦ Penna δὲν διαθέτει κανένα ἀπὸ τὰ γνωρίσματα ποὺ προσδίδουν αἴγλη καὶ προσπορίζουν ἀναγνώριση σὲ πολλοὺς ἐπιφανεῖς σύγχρονούς μας ποιητές: δὲν εἶναι ἀμφίσημη οὔτε ἑρμητική, δὲν πειραματίζεται μὲ τὴ μορφή, δὲν χρησιμοποιεῖ γλώσσα δύσβατη ἢ ἐξεζητημένη, δὲν ἐπιστρατεύει πρωτότυπα σχήματα λόγου. Ἀντιθέτως μάλιστα, ὁ Penna ἀποστρέφεται τὴν ἐκζήτηση καὶ λέει αὐτὸ ἀκριβῶς ποὺ θέλει νὰ πεῖ, ἁπλὰ καὶ ξεκάθαρα, σὲ γλώσσα καθημερινή, μὲ ἐλάχιστα σχήματα λόγου ἢ ἄλλα κοσμήματα. Καὶ δομεῖ ποιήματα ἔμμετρα καὶ ρυθμικά, ἐνίοτε ὁμοιοκατάληκτα, χωρὶς μορφικὲς ἐπαναστάσεις.
Ἐπειδὴ μπορεῖ. Ἐπειδὴ ἔχει, πράγματι, κάτι νὰ πεῖ. Καὶ ἀντιλαμβάνεται ὅτι ἡ ποίηση δὲν εἶναι τέχνασμα, οὔτε τεχνοτροπία. Ὅπως λέει ὁ ἴδιος, στὸ ἡμερολόγιό του, la poesia è come una “sostanza” a sè, così come la volontà, l’intelligenza.
Καὶ πολὺ ἁπλὰ θέλω νὰ πῶς πὼς ὅταν ὑπάρχει οὐσία, εὐφυία καὶ βούληση. δὲν χρειάζονται οἱ φιοριτοῦρες καὶ τὰ δεκανίκια.
Φαίνεται λοιπὸν πὼς ὁ τίτλος Τὸ Μάθημα τῆς Αἰσθητικῆς ποὺ ἐπιλέχθηκε γιὰ τὴν ἐπιλογὴ ποιημάτων ποὺ ἐξέδωσε ἡ Bibliothèque, εἶναι ἰδιαιτέρως εὔστοχος. Τὰ ποιήματα τοῦ Penna εἶναι, πράγματι, ἕνα μάθημα αἰσθητικῆς, ἤ, ἐν προκειμένῳ, ποιητικῆς. Ἐξάλλου, καὶ στὸ ὁμώνυμο ποίημα, τὸ μάθημα περνάει ἀπὸ τὸ περιβάλλον καὶ τὰ κοσμητικά του στοιχεῖα, στὴν οὐσία τῆς ἐπιθυμίας, γιὰ νὰ καταλήξει στὸ οὐσιαστικότερο ὅλων, στὴν πράξη. Ἡ πράξη εἶναι ἡ δικαίωση τῆς ποίησης αὐτῆς.