`
* Σημείωση ΠΟΙΕΙΝ: Μεθαύριο θα δημοσιευτούν ποιήματα του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη μεταφρασμένα στα λατινικά από την Αγγελική Ηλιοπούλου.
`
Quale sit id, quod amas, celeri circumspice mente
Ovidius Naso, Remedia amoris 89
Α’
«Σκέψου ταχύνοα τι ιδιότητα φέρει αυτό που αγαπάς», συμβουλεύει ο Οβίδιος. Κι επειδή μερικές φορές τυγχάνει να είναι παραπάνω από ένα, εμπνευστικός πυρήνας της προκείμενης σκέψης στάθηκε ο συνδυασμός των φαινομενικά αντιφατικών ιδιοτήτων του ποιητικού λόγου και της λατινικής γλώσσας : της αυστηρής δομής της λατινικής και της αποδεσμευμένης από κάθε συμβατικότητα ποιητικής γλώσσας∙ του συμβολικού και αφαιρετικού λόγου και της εκλογικευμένης σκέψης. Η συν - τακτική ακρίβεια και ευθυβολία της λατινικής σε συνδυασμό με τον δυναμισμό του ποιητικού λόγου οδηγεί σε υπέρβαση που προάγει το πνεύμα αφυπνισμένο σε ανώτερα επίπεδα.
Η γλώσσα είναι το κάτοπτρο του πνεύματος και είναι αυτή που αναδεικνύει τους μοχλούς της ανθρώπινης κίνησης και ενέργειας. Η Λατινική, που ως τροφός των Ρομανικών γλωσσών ανέθρεψε με την ιστορική της θηλή τους λαούς της Δύσης, ρίζωσε στους μηρούς της – όπως ο Δίας τον Διόνυσο (1) – την πρώτη ύλη των μεταγενέστερων εθνικών γλωσσών, έως ότου εκείνες απογαλακτίστηκαν πλέον, φέροντας ωστόσο στα κύτταρά τους τη γλωσσική τους γονή.
Η Λατινική αρτιώθηκε σε ένα οργανωμένο σύστημα αυστηρής δομής εντός του οποίου δεν υπάρχει τυχαιότητα, αλλά αιτιότητα και διέτρεξε εξελισσόμενη τη χωροχρονική λεωφόρο, οπλισμένη με τον απόλυτο και σαφή καταμερισμό των ρόλων όσων την συνθέτουν∙ κατάστικτη, γι΄αυτό, μαθηματικών δομών και ικανή στη νομοτέλειά της να δρομολογήσει το λογιστικό μας σε διαδικασία ιδιαίτερης επεξεργασίας. Η τριβή μας συνεπώς και η επαφή μας με αυτήν, οδηγεί στη διεύρυνση και στην ελευθερία της νόησης και της αντίληψής μας. Και η ελευθερία είναι ίδιον εκείνου του πνευματικού όντος που είναι πολύπλευρο, πολυσχιδές και πολυδιάστατο, που είναι δηλ. Homo Universalis.
`
Αυτός ακριβώς ο αναγεννησιακός «οικουμενικός άνθρωπος» με εποπτική και μεθοδική σκέψη ορθώνεται πλήρης στο διαμέτρημά του. Η ποίηση με τη δύναμη του λόγου στήνει στο Μουσείο της Τέχνης το αρτιότερο μνημείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Φορώντας όμως γλώσσα κλασική και μνημειώδη, παρεμφαίνει τον θεμελιώδη ρόλο της Αναγέννησης στη διαμόρφωση του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού.
`
Β’
Ο Δάντης αναφέρεται στην τεράστια χρησιμότητα της Λατινικής ως γλώσσας «γραμματικής», η οποία βασίζεται σε ένα λογικό σύστημα μάλλον, παρά στη φυσική της χρήση, γι’ αυτό και είναι ανεπηρέαστη από αλλαγές που σχετίζονται με το πέρασμα του χρόνου, τα εθνικά σύνορα ή άλλους παράγοντες. (2)
`
Ακολουθία, εξάλλου, συνέπεια και κανονικότητα αποτέλεσαν τις ιδιότητες της «γλώσσας των ηρώων» κατά Vico,(3) ιδιότητες που δεν επιτρέπουν ακολούθως σε κανέναν να αυτοσχεδιάσει καταλύοντας τη συνοχή της. Η δυναμική της ώθησε όσους την αναπνέουν να επιδοθούν με οξύνοια και σύμπνοια σε προσπάθειες ανέλκυσης της γηραιάς μα και αειθαλούς αυτής γλώσσας από τον βυθό της ιστορικής μνήμης, συντάσσοντας στα Λατινικά έργα, τραγούδια, μέχρι και ειδήσεις. Ακολουθούν παραδείγματα.
`
Το 1958 ο Dr. Alexander Lenard τύπωσε μια λατινική μετάφραση του κλασικού έργου “Winnie the Poob” του A. A. Milne για διανομή στον προσωπικό του κύκλο, η οποία όμως δημοσιεύτηκε το 1961 με κάποιες εικονογραφήσεις του Ernest Shepard από το πρωτότυπο. Στην έκδοση του 1967 του «Winnie ille Pu», «εκείνος ο περίφημος Που», διαβάζουμε : “Liber celeberrimus omnibus fere pueris puellisque notus nunc primum de anglico sermone in Latinum conversus auctore Alexandro Lenardo”: Το πάρα πολύ ακουστό βιβλίο σε όλα σχεδόν τα παιδιά, παρουσιάστηκε τώρα για πρώτη φορά μεταφρασμένο από τα Αγγλικά στα Λατινικά, από τον συγγραφέα Alexander Lenard.
Το έργο έτυχε της επαινετικής κριτικής που του ταίριαζε : “Maximas gratias Alexandro Lenard qui, quo latius divulgentur, eas latine nunc primum reddidit, idque tam docte quam eleganter, nos agere oportet. adde quod haec editio Romana, Ernesti Shepard figuris ornata, bellissime typis mandata est”, έγραψε ο Colin Haycraft στον Observer : Μέγιστες ευχαριστίες οφείλουμε στον Alexander Lenard που για να διαδοθούν ευρύτερα οι ιστορίες, τις απέδωσε τώρα για πρώτη φορά στα Λατινικά, και μάλιστα όχι μόνο σοφά αλλά και με χάρη. Επιπλέον, επειδή αυτή η διακοσμημένη με την εικονογράφηση του Ernest Shepard λατινική έκδοση, παραδόθηκε ωραιότατα τύποις.
`
Ο κριτικός του The Times Literary Supplement κλείνει το άρθρο του με την εξής ενθουσιώδη προτροπή : “Oro te atque obsecro, Lenardi, ut pari arte et alia Britannica opera latine mox reddas. Cur Fundus Animalium non traduces?” : Σε παρακαλώ και σε ικετεύω, Leonard, να αποδώσεις στο μέλλον με τέτοια τέχνη και άλλα Βρετανικά έργα. Γιατί να μη μεταφράσεις τη Φάρμα των ζώων;
`
Παραθέτω εδώ τμήμα από δημοσίευμα της εφημερίδας Το Βήμα (4/12/01) που «αναγγέλλει» τα εξής : «Ο Χάρι Πότερ μπορεί να είναι διάσημος και πολύγλωσσος, τώρα όμως θα μιλάει λατινικά και αρχαία ελληνικά». «Αναζητείται μεταφραστής» είναι ο τίτλος ενός επομένου, μόλις μετά από δύο μέρες, δημοσιεύματος του Βήματος, στο οποίο διαβάζουμε : «Ήταν απόφαση της συγγραφέως, επειδή πιστεύει ότι οι μεταφράσεις θα βοηθήσουν τα παιδιά να ξεπεράσουν τους φόβους τους με τις νεκρές γλώσσες. Αυτός που θα μεταφέρει το Χάρι Πότερ στη λατινική γλώσσα έχει ήδη βρεθεί. Πρόκειται για τον καθηγητή στο Κολλέγιο Eton Πίτερ Νίντχαμ, ο οποίος θεωρείται αυθεντία σε αυτή τη γλώσσα».
`
Παράλληλα, στα Αρχαία Ελληνικά και συγκεκριμένα σε «ελληνικό ιαμβικό στίχο», έχει μεταφραστεί «σύγχρονη Αγγλική ποίηση»,(4) ενώ σε έμμετρο αρχαίο ελληνικό στίχο βρίσκουμε μεταφρασμένα και έργα του Shakespear. (5) Δεκάδες εάν όχι εκατοντάδες Ελληνιστών έχουν συμμετάσχει στον διαγωνισμό για το λεγόμενο Porson Prize κατά τον 19ο και 20ο αιώνα με μεταφράσεις στα Αρχαία Ελληνικά κάποιων έργων του Shakespear.
`
Άλλη μετάφραση στα Λατινικά μαρτυρά το έργο που φέρει τον τίτλο : Ὁ ἀπολεσθεὶς Παράδεισος ὑπὸ Ἰ. Μίλτωνος λατινιστί, ἐπίσημον διὰ τάς καλλιτεχνικὰς εἰκόνας καὶ χρησιμότατον διὰ τοὺς ἐρασιτέχνας» (Ἐν Μιλάνῳ 1881). Αλλά εκείνο που κάνει ακόμα μεγαλύτερη εντύπωση είναι η μετάφραση στα Λατινικά του επιγράμματος του Σολωμού στη Φραγκίσκα Φρέιζερ από τον Tommaseo, μαζί με τη δικαιολόγηση της μετάφρασης από τον Στ. Αλεξίου : «Ο λόγος για τον οποίο διάλεξε τη λατινική γλώσσα και τη μορφή του ελεγείου (εναλλάξ εξαμέτρου και πενταμέτρου) είναι ότι το επίγραμμα είχε καλλιεργηθεί κατά την αρχαιότητα στα ελληνικά και λατινικά με αυτό το μέτρο».(6)
`
Αξιοσημείωτη είναι και η αυστηρή μα απελευθερωτική διατύπωση του Igor Stravinsky για τη Λατινική – επειδή ακριβώς εξουδετερώνει την επικρατέστερη άποψη ότι είναι νεκρή : Δεν είναι ένα νεκρό μέσο, αλλά ένα μέσο που έχει μετατραπεί σε πέτρα και μνημείο ώστε να είναι απρόσβλητο από κάθε εκχυδαϊσμό.(7) Έτσι εξήγησε ο συνθέτης την απόφασή του να επιλέξει ένα λατινικό λιμπρέτο για την όπερά του «Oedipus Rex» (1927). (8) Η άποψη αυτή, γράφει ο Joseph Farrell, είναι σπουδαία συνεισφορά στις θεωρίες σχετικά με τη γλώσσα. Ο Stravinsky προσπάθησε να επαναφέρει τη Λατινική ως καλλιτεχνικό μέσο για τον σύγχρονο κόσμο. (9)
`
Το κάλλος και η τέχνη δεν είναι προϊόντα οπισθοδρομικού ανθρώπου. Η τάση της επαναφοράς των Αρχαίων Ελληνικών και των Λατινικών δεν εκδηλώνει μια συντηρητική προσκόλληση σε κάτι το παρωχημένο, αλλά μια θέση αντιμετώπισης και εκτίμησης των γλωσσών μέσω των οποίων εκφράστηκαν και κληροδοτήθηκαν οι πανανθρώπινες αξίες της κλασικής παιδείας. Μια τοποθέτηση συνάμα, σε σχέση με την αναγκαιότητα της σωστής τους θέσης στον πνευματικό μας ορίζοντα.
Η τάση, λοιπόν, αυτή δεν συνιστά γέννημα παλινδρόμησης στη γλώσσα μιας συγκεκριμένης εποχής, ούτε μιας επι - στροφής. Διότι δεν επι - στρέφει κανείς σε κάτι τετελεσμένο και νεκρό. Αντιθέτως, επι – μένει σε αυτό που ποτέ δεν αφανίστηκε και το αξιοποιεί σε ένα παράδοξο για πολλούς συνεχές και αδιάσπαστο παρόν …
`
Κλείνω την παράθεση των παραδειγμάτων χρήσης της Λατινικής από συγχρόνους μας με κάπως τραβηγμένες, ωστόσο πρωτότυπες ενέργειες : από το 1989 η φινλανδική ραδιοφωνική εταιρεία (YLE) μεταδίδει την εκπομπή “Nuntii Latini”, την περίληψη των ειδήσεων της εβδομάδας σε «κλασικά Λατινικά». Δύο από τα μέλη της υπεύθυνης για τη μετάδοση ομάδας, διδάσκουν Λατινικά στο Πανεπιστήμιο του Helsinki. Στο Πανεπιστήμιο του Jyväskylä ένας καθηγητής του Τμήματος Λατινικής Φιλολογίας, μεταφράζει στα Λατινικά τραγούδια παραδοσιακού φινλανδικού ταγγό και ροκ εν ρολ, ανάμεσα στα οποία και αρκετά του Elvis Presley (!)
Τον Ιούνιο του 1997 στο ίδιο Πανεπιστήμιο φιλοξενήθηκε η εταιρεία Nonus Conventus Internationalis Academiae Latinati Fovendae, σκοπός της οποίας είναι να προαγάγει την προφορική χρήση των λατινικών,(10) μετά από την παταγώδη αποτυχία της Esperanto και την επικράτηση της Αγγλικής ως γλώσσας διεθνούς επικοινωνίας.
Στην Αγγλική εξάλλου νομική γλώσσα έχουν επιβιώσει λατινικές εκφράσεις που δεν έχουν περιπέσει σε αχρηστία, πράγμα το οποίο διαπιστώνεται σε σημερινά νομικά λεξικά τεχνικών όρων, ενώ γνωστή είναι και η ζωντανή χρήση της λατινικής στην Καθολική Εκκλησία. Μέχρι πρότινος, τέλος, κυκλοφορούσαν εγχειρίδια εκμάθησης της Λατινικής : Le Latin vivant, Le Latin sans peine και στη σειρά Teach yourself books.
`
*****
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
`
1. ... «λαβών μαιήιος Ερμης τόν Διόνυσον δηλον οτι πατρώην επέθηκεν επωνυμίην τοκετοιο κικλίσκων Διόνυσον. επεί ποδί φόρτον αείρων ηιε χωλαίνων Κρονίδης βεβριθότι μηρω. Νυσος οτι γλώσση Συρακοσσίδι χωλός ακούει. καί θεόν αρτιλόχευτον εφήμισαν ειραφιώτην. οτι μιν ευώδινι πατήρ ερράψατο μηρω». Και αλλού : «Οι μέν Διόνυξον αυτόν ονομάζουσιν οτι σύν κέρασι γενώμενος ενυξε τόν Διός μηρόν, ως Στησίμβροτος». Etymologicum Magnum.
2. Joseph Farrell Latin language and Latin culture from ancient to modern times. Roman Literature and it’s contexts. Cambridge University Press 2001, σελ. 16.
3. G. B. Vico (1688 – 1744). Ο Vico στο έργο του “Scienza nuova” (Νέα επιστήμη, 1η έκδ. 1725, 2η 1744) που αποτελεί μια πρώτη απόπειρα συστηματοποίησης των επιστημών του ανθρώπου, προτάσσει το σχήμα μιας διηνεκούς ανακύκλησης του ιστορικού γίγνεσθαι σύμφωνα με αρχαία πρότυπα (Ηράκλειτος). Η ιστορία λειτουργεί κυκλικά και ο κάθε κύκλος αποτελείται από τρείς αιώνες : τον αιώνα των θεών όπου αντιστοιχεί η Ελληνική γλώσσα, τον αιώνα των ηρώων όπου αντιστοιχεί η Λατινική και τον αιώνα των ανθρώπων όπου αντιστοιχεί η Γαλλική.
4. Lyra Hellenica, or translatios from modern british poets ito greek iambic verse by E.R. HUMPHREYS, LL.D head master of cheltenham grammar school, second edition, enlarged. Oxford, William Baxter 1854.
5. Prolusiones Academiae praemiis annuis dignitatae et in curia cantabrigiensi recitatae comittiis maximis A.D. MDCCCLV (1855). Cantabrigiae typis et sumptibus academicis excursus (αντίτυπο στη Γεννάδειο).
6. Σ. Αλεξίου. Σολωμού ποιήματα και πεζά σελ. 296.
7. «a medium not dead, but turned to stone, and so monumentalised as to have become immune to all forms of vulgarization”.
8. Το Γαλλικό κείμενο του Jean Cocteu μεταφράστηκε στα Λατινικά από τον Jean Daniélou.
9. Joseph Farrell, σελ. 117, 123.
10. Joseph Farrell, σελ. 109
`
****
* Ένα μέρος του κειμένου εμπεριέχεται στην έκδοση: «Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗ, AMORES: Ερωτικά ποιήματα του Καβάφη. Ελληνικά και Λατινικά» του Ελληνικού Λογοτεχνικού Και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 2004 σε μετάφραση Αγγελικής Ηλιοπούλου
****
`
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
`
Η Αγγελική Ηλιοπούλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1975. Σπούδασε Φιλοσοφία και Ιστορία της Επιστήμης & Κλασική Φιλολογία. Λατινική, επίσης, Φιλολογία σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Διδάσκει σε Πανεπιστημιακά φροντιστήρια Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά, ενώ παράλληλα ασχολείται επαγγελματικά με μεταγραφές ελληνικών Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών χειρογράφων. Το 2004 μετέφρασε στα Λατινικά ερωτικά ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη που εκδόθηκαν από το Ε.Λ.Ι.Α. Σε λίγο καιρό πρόκειται να κυκλοφορήσει από τη Σειρά Ποιείν - Εκδόσεις Μετρονόμος η πρώτη της ποιητική συλλογή, «Τηλέμαχος» που συνιστά επιλογή ποιημάτων γραμμένων την περίοδο 1997 - 2013.