Η σύµπτωση των σαραντάχρονων από το θάνατο του Σεφέρη µε την αντίστοιχη επέτειο του Ίγκορ Στραβίνσκι (1882–1971) θα περάσει µάλλον υπόγεια στην Ελλάδα. Τόσο οι προσωπικότητες όσο και τα επιτεύγµατα των δύο δηµιουργών είναι µη συγκρίσιµα µεγέθη. Μπορεί ο στοχαστικός ποιητής, που γεύτηκε δόξα στη δύση του βίου του, να θαύµαζε τον δαιµόνιο Ρώσο που ήδη είχε κατακτήσει το µουσικό στερέωµα της Ευρώπης τριαντακονταετής. Ωστόσο δεν φαίνεται να επιζήτησε ποτέ καµία επαφή µαζί του. Το δε προλόγισµά του στην δεύτερη έκδοση της Μουσικής Ποιητικής του Στραβίνσκι—που δηµοσίευσε στα Ελληνικά το «Βήµα της Κυριακής» στις 1 Μαρτίου του 1970— γάφτηκε προφανώς κατόπιν παραγγελίας των πανεπιστηµιακών εκδόσεων του Χάρβαρντ και µάλλον χωρίς την εµπλοκή του ογδονταοκτάχρονου συνθέτη. Ή τουλάχιστον έτσι εικάζαµε.
`
Η ανακάλυψη µιας άγνωστης µέχρι πρόσφατα επιστολής του Στραβίνσκι προς τον
Σεφέρη δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για µια επετειακή σύξευξη των δύο. Στη διάρκεια
ερευνητικής επίσκεψης στο Χάρβαρντ ο γράφων εντόπισε δύο κούτες µε γραπτά και
αλληλογραφία του Σεφέρη που η χήρα του Μαρώ είχε δωρίσει στο πανεπιστήµιο το 1976
(Houghton Library, bMS Gr 28). Η µονοσέλιδη δακτυλογραφηµένη επιστολή του
συνθέτη φέρει ηµεροµηνία 28 Οκτωβρίου 1969. Την µεταφράζω από τα Αγγλικά ως
εξής:
`
Αγαπητέ κύριε Σεφέρη,
Μόλις έλαβα την πολύ ευγενική σας επιστολή της 10ης Σεπτεµβρίου που
µε είχε ακολουθήσει από την Καλιφόρνια σε διάφορα ξενοδοχεία της Νέας
Υόρκης, ένα από τα οποία την κράτησε για τρεις εβδοµάδες.
Σας είµαι βαθιά ευγνώµων για τον πολύτιµο προλογό σας και θα ’θελα να
σας πω πόσο ικανοποιηµένος και υπερήφανος είµαι που κοσµίζει το µικρό µου
βιβλίο. Και εγώ επίσης προτιµώ τη δεύτερη [Αγγλική] µετάφραση. Για
παράδειγµα, η εναρκτήρια φράση «για να κάνω ό,τι µού αρέσει» ακούγεται
ταυτοχρόνως ελαφρά επαρµένη και ευρείας απόχρωσης συγκρινόµενη µε το «αν
µπορούσα να επιλέξω ελεύθερα» (δεύτερη εκδοχή). Αλλά βέβαια, οι µεταφράσεις
είναι µια από τις αναγκαίες απογοητεύσεις της ζωής.
Ευχαριστώ για την παραποµπή στην γραφή «Oedipoda» στην εκδοχή του
έργου από τον Σενέκα. Ο µεταφραστής του Κοκτώ, [νυν] Καρδινάλιος [Ζαν]
Ντανιέλου, µπορούσε κάλλιστα να την είχε δανειστεί από εκεί. Περιέργως, δεν
σκέφτηκα ποτέ να συγκρίνω τα λατινικά του Ντανιέλου µε αυτά του Σενέκα,
αλλά θα το κάνω τώρα µόλις έχω την ευκαιρία. Σας είµαι επίσης υπόχρεος για µια
[!] επιγραφή (Η Γυναίκα της Ζάκυνθος).
Με τους πιο εγκάρδιους χαιρετισµούς µου,
Ειλικρινά δικός σας,
Ίγκορ Στραβίνσκι
`
Χωρίς να έχω ακριβή γνώση του περιεχοµένου της επιστολής του Σεφέρη, εικάζω ότι
πρόκειται για την πρώτη επικοινωνία των δύο ανδρών. Εξ ου και η πρωτοβουλία του
ποιητή να αναφερθεί σε µια σύνθεση του 1927, την όπερα-ορατόριο Oedipus Rex, που
πρωτοπαίχθηκε στο Παρίσι αλλά αναβιώθηκε στο Λονδίνο το 1960, ακριβώς την εποχή
που ο Σεφέρης υπηρετούσε ως πρεσβευτής της Ελλάδος στη Μεγάλη Βρετανία. Τον
εντοπισµό της επιγραφής από το ποίηµα του Σολωµού τον αφήνω στους Σεφεριστές. Σε
ό,τι αφορά τον ογδονταοκτάχρονο Στραβίνσκι, εντυπωσιάζει η µνήµη του (ανάκληση
γεγονότων πριν από σαράντα χρόνια), η ενδελέχειά του (σύγκριση των δύο µεταφράσεων
του κειµένου του) αλλά και η παροιµιώδης καπατσοσύνη του (αν και στο τέλος της
ένατης δεκαετίας του, δεν έχει πρόβληµα να υποσχεθεί ότι θα ελέγξει την παρατήρηση
του Σεφέρη «as soon as I have a moment»!).
`
Για όσους αντιλαµβάνονται την γεωγραφία των συσχετισµών, συνδετικός κρίκος εδώ δεν
είναι η Μουσική Ποιητική του Στραβίνσκι αλλά το ίδιο το Χάρβαρντ, το πανεπιστήµιο
που πρόσφερε στον Σεφέρη την περίφηµη έδρα Ποίησης «Charles Eliot Norton» για το
ακαδηµαϊκό έτος 1969–70, ακριβώς τριάντα χρόνια µετά τον αντίστοιχο διορισµό του
Στραβίνσκι (1939–40).
Η σχέση του ποιητή µε το Χάρβαρντ φαίνεται ν’ αρχίζει το 1954, όταν δώρισε ένα
αντίτυπο του βιβλίου του Trois jours dans les églises rupestres de Cappadoce (Αθήνα
Γαλλικό Ινστιτούτο, 1953) στη βιβλιοθήκη του πανεπιστηµίου. Σε ευχαριστήρια
επιστολή του της 2ης ∆εκεµβρίου 1954, ο έφορος της Αίθουσας Ποίησης John Lincoln
Sweeney αναφέρει την επικείµενη επίσκεψή του στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1955. Η
συνάντηση των δύο δεν πραγµατοποιήθηκε εξαιτίας της απουσίας του Σεφέρη από την
πόλη. Οι ελπίδες του Sweeney αναπτερώνονται στις αρχές του 1957 µε την άφιξη του
ποιητή στη Νέα Υόρκη για τις συνοµιλίες για το Κυπριακό. Στις 26 Φεβρουαρίου γράφει
για να ρωτήσει αν ο Σεφέρης πρόκειται να επισκεφτεί τη Βοστώνη. Στη χειρόγραφη
απάντηση στην ίδια επιστολή, ο τελευταίος ανακοινώνει την επιστροφή του στην
Ευρώπη (Παρίσι και Αθήνα) εκφράζοντας όµως την ευαρέσκειά του στην ιδέα να
επισκεφτεί το Χάρβαρντ µελλοντικά.
`
Η πολιορκία του Sweeney συνεχίζεται τα επόµενα χρόνια και πρώτος της καρπός ήσαν οι
ηχογραφήσεις ποιηµάτων του Σεφέρη στο Λονδίνο. Στις 15 Ιανουαρίου του 1959 η
εταιρεία Recorded Sound Ltd ανακοινώνει στον ποιητή την έναρξη της παραγωγής για
την πανεπιστηµιακή βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ και τον προσκαλεί στο στούντιο για να
απαγγείλει ποιήµατά του. Όπως αναφέρει ο ίδιος στον Sweeney ένα χρόνο µετά (23
Φεβρουαρίου 1960), η διαδικασία υπήρξε χρονοβόρα, καθώς επισκεπτόταν το στούντιο
µόνον όταν είχε ελεύθερο χρόνο. Εν τω µεταξύ στις 23 Μαϊου 1959 ο Sweeney γράφει
ενθουσιαστικά για τις τέσσερις εβδοµάδες που πέρασε στην Ελλάδα ως φιλοξενούµενος
του Γιώργου Κατσίµπαλη, αδελφικού φίλου του ποιητή, και ευελπιστεί να συναντήσει το
Σεφέρη στο Λονδίνο στις αρχές Ιουνίου. Την τελευταία ηµέρα της χρονιάς, ανακοινώνει
στον ποιητή την ολοκλήρωση της παραγωγής και του υπόσχεται ένα αντίγραφο. Η
καινοτοµία του εγχειρήµατος δεν περνά απαρατήρητη. Λίγους µήνες αργότερα (16
Απριλίου 1960), ο Sweeney περιγράφει τη συγκινητική σκηνή δύο Αθηναίων
προπτυχιακών φοιτητών στο Χάρβαρντ (Κώστας Πετρόπουλος και Αλέξης
Πρωτόπαππας) που άκουγαν την απαγγελία του Σεφέρη σχεδόν µε βουρκωµένα µάτια.
`
Η δεύτερη ευεργετική συµβολή του Sweeney ήταν στην διάδοση ποιηµάτων του Σεφέρη
στα Αγγλικά. Ήδη στις 17 Μαρτίου 1960 λαµβάνει µεταφράσεις τριών ποιηµάτων από
τον Walter Jacob Kaiser, ο οποίος παραδέχεται µεν ότι τα Ελληνικά του είναι πενιχρά,
αλλά καταλήγει µε ενθουσιασµό «Τί υπέροχος ποιητής! Εύχοµαι να µπορούσαµε να τον
φέρναµε εδώ στην έδρα Νόρτον κάποια φορά». Αυτή είναι η πρώτη νύξη για την
πρόσκληση του Σεφέρη. Ο Sweeney δεν χάνει ευκαιρία και προωθεί τις µεταφράσεις
στον Σεφέρη στις 16 Απριλίου. Θα εκδοθούν τελικά το 1969 ως Three secret Poems από
τις πανεπιστηµιακές εκδόσεις του Χάρβαρντ.
`
Η συχνότητα των επαφών του Sweeney µε τον Σεφέρη αυξάνεται στη δεκαετία του 1960.
Τον προσφωνεί πλέον στον ενικό («my dear George»), τον συναντά αρκετές φορές στο
Λονδίνο, έχει το θάρρος να του συστήσει µια ανηψιά του που επισκέπτεται την Αθήνα,
και φροντίζει να προµηθευτεί όλα τα βιβλία του ποιητή για την πανεπιστηµιακή
βιβλιοθήκη («The Harvard Library is very eager to complete its collection of your
work»). Όταν δε ο Σεφέρης επισκέπτεται τη Νέα Υόρκη στις αρχές Ιουνίου του 1965, τον
προσκαλεί επίσηµα στο πανεπιστήµιο για ανάγνωση των ποιηµάτων του.
Τα παραπάνω δείχνουν ότι η πρόσκληση του Σεφέρη από το Χάρβαρντ στα τέλη του
1967 δεν υπήρξε κεραυνός εν αιθρία ούτε ευκαιριακή εκµετάλλευση της φήµης του ως
Νοµπελίστα. Για περισσότερο από µια δεκαετία ο ποιητής υπήρξε στο στόχαστρο µελών
του πανεπιστηµίου και η πρόσκληση σηµάδευε το αποκορύφωµα µιας µακράς σχέσης. Γι
αυτόν ακριβώς το λόγο η απόρριψη της άκρως τιµητικής πρότασης αποκτά ακόµα πιο
σηµαντικό χαρακτήρα. (Όπως είναι γνωστό, ο Σεφέρης προτίµησε µια ολιγόµηνη
παραµονή στο εξίσου φηµισµένο αλλά σαφώς πιο εσωστρεφές Institute for Advanced
Studies στο Πρίνστον.) Η απόφασή του µάλλον ενισχύει την άποψη του βιογράφου του
Roderick Beaton περί συµβολικής κίνησης αντίστασης στη δικτατορία. Πώς µπορούσε
εκείνος να απολαµβάνει ελευθερία λόγου στην πλέον περίοπτη ακαδηµαϊκή έδρα της
Αµερικής όταν οι Έλληνες συµπολίτες του στερούνταν στοιχειώδη ανθρώπινα
δικαιώµατα;
`
Η ίδια όµως απόφαση φαίνεται ότι άνοιξε το δρόµο για την συµβολή του στη δεύτερη
έκδοση της Μουσικής Ποιητικής του Στραβίνσκι. Το προλόγισµα ενός Νοµπελίστα
σαφώς καθιστούσε την έκδοση πιο ελκυστική και συνέδεε, έστω συµβολικά, τον ποιητή
µε το Χάρβαρντ και την έδρα Νόρτον. Από την άλλη µεριά, ωστόσο, έδινε στον Σεφέρη
τη µοναδική ευκαιρία να συζευχθεί πνευµατικά και δηµοσίως µε ένα από τα είδωλά του,
ιδιαίτερα µάλιστα στην περίοδο µετά την πολύκροτη δήλωσή του ενάντια στη χούντα (28
Μαρτίου 1969). Εξ ου και η ανταλλαγή επιστολών µε τον γηραιό συνθέτη, η οποία
προσθέτει ένα πολύτιµο τεκµήριο για τη σχέση του Στραβίνσκι µε την Ελλάδα αλλά και
µας παροτρύνει να ανασκαλέψουµε τη σχέση του Σεφέρη µε την µουσική του εικοστού
αιώνα.
`
Ο δρ. Ilias Chrissochoidis είναι ερευνητικός εταίρος του American Council of Learned
Societies στο Stanford University.
The post Ilias Chrissochoidis , «Σεφέρης-Στραβίνσκι-Χάρβαρντ/ Η άγνωστη σχέση του ποιητή µε το κορυφαίο πανεπιστήµιο» appeared first on Ποιείν.