Σε μιαν άκρως ενδιαφέρουσα συνέντευξή του, η οποία πραγματοποιήθηκε την περίοδο που πρωτοπροβλήθηκε στους κινηματογράφους το φιλμ Star Wars EpisodeVII: Τhe Force Awakens, ο πασίγνωστος σκηνοθέτης George Lucas αναρωτήθηκε μεν «αν κάνεις μια ταινία που δε θέλει να δει κανείς, ποιος πρόκειται να ωφεληθεί από το έργο σου;», από την άλλη δήλωσε ότι ζηλεύει τους κινηματογραφιστές της Σοβιετικές Ένωσης, δεδομένου ότι αυτοί, προσέχοντας να μη θίξουν το καθεστώς, ήταν ελεύθεροι να δημιουργήσουν κατά το δοκούν, δίχως καμία εμπορική αγωνία.
Η όποια διαπάλη του καλλιτεχνικού ζητούμενου με τη δημοφιλία ενός έργου συνιστά ζήτημα σύνθετο, δύσκολο προς διερεύνηση εντός ολίγων αράδων, τούτο, όμως, δε μας εμποδίζει να συζητήσουμε κάποιες πτυχές του. Κατ’ αρχάς, φρονώ πως ελάχιστοι θα διαφωνούσαν με την ιδέα ότι η εμπορικότητα και η ποιότητα συσχετίζονται. Μέγα πρόβλημα η συσχέτιση αυτή, υπό την έννοια ότι προκαλεί τεράστια σύγχυση σε λογίους, δημιουργούς, κριτικούς, οδηγώντας τους συχνά σε αφορισμούς. Έργο, ισχυρίζονται ορισμένοι, που δεν έχει απήχηση, δε διαθέτει ποιότητα. Τέτοιες και παρόμοιες ρήσεις, όμως, δεν μπορεί να είναι αληθείς, μιας και η δημοφιλία των έργων δεν εξαρτάται μόνον από την ποιότητά τους. Μολονότι ούτε αυτή η διαπίστωση συνιστά ανακάλυψη της πυρίτιδος, αφού όλοι γνωρίζουν ότι η δημοφιλία εξαρτάται και από την προώθηση, την εποχή (έργα ασήμαντα σε μια εποχή αναδύθηκαν σημαντικά σε μια άλλη) και μύριους άλλους παράγοντες, εντούτοις συχνά δεν της αποδίδεται το σωστό μέρισμα βαρύτητος. Στον άλλο πόλο, οι υπερτονίζοντες τις εξωδημιουργικές συνιστώσες της δημοφιλίας, καταλήγουν κάποτε στο αντίστροφο συμπέρασμα: ποιότητα και δημοφιλία δε συσχετίζονται.
Είναι δύσκολη η έννοια της σχετικότητας, το αντιλαμβάνομαι, κι ουκ ευάριθμοι αρέσκονται στα άκρα. Εις ό,τι αφορά σε μένα, όμως, αδυνατώ να ισχυριστώ ότι η δημοφιλία είναι ο μοναδικός δείκτης της ποιότητας ή ότι η δημοφιλία ουδεμία σχέση έχει με το συγκινησιακό φορτίο των έργων. Μπορεί να μην έχω καταφέρει να συνδέσω όλους τους παράγοντες σε μοναδική εξίσωση, αποσαφηνίζοντας με καθαρότητα το επίπεδο συμμετοχής τους στην Αλήθεια, ωστόσο αυτό δε με εμποδίζει να επισημάνω ένα προσόν του δημιουργού που χρόνο με το χρόνο, στο πλαίσιο της στήλης αυτής και γενικότερα, διαπιστώνω ότι ελάχιστοι ποιητές διαθέτουν: την αίσθηση που πληροφορεί το δημιουργό για το συγκινησιακό δυναμικό του δικού του έργου.
Φρονώ πως οι περισσότεροι ποιητές που σήμερα εκδίδουν δεν έχουν καθόλου κατά νου τον αποδέκτη του έργου τους. Ίσως νομίζουν ότι η φιλοδοξία της δημιουργίας εξαντλείται στο μολύβι που πλανάται στο χαρτί. Ακόμη και δίκαιο να έχουν, όμως, ακόμη κι αν η κοσμικώς ορθή δημιουργική στρατηγική είναι η παντελώς ανεπηρέαστη από τα χούγια, τα θέλω, τις ανάγκες του λήπτη, γιατί οργίζονται όταν αυτός δεν ανταποκρίνεται στο ερέθισμα που του προσφέρουν;
Ο George Lucas, για να επανέλθω στην εισαγωγή μου κλείνοντας μικρό κυκλάκι, δήλωσε στην προαναφερθείσα συνέντευξη ότι πλέον ορέγεται να κάνει ταινίες που κανείς δε θα θέλει να δει: ταινίες που καμιά εταιρεία διανομής δε θα θέλει να διανείμει, κανένα κοινό δε θα θέλει να προσέλθει στις αίθουσες για να δει, καμιά εταιρεία παραγωγής δε θα θέλει να αναλάβει. Ο George Lucas ξέρει, λοιπόν, ότι στη δύση της ζωής του επιθυμεί να πειραματιστεί, να διερευνήσει τα όρια του μέσου, να πραγματοποιήσει προβολές μόνο για τους φίλους του ή, ενδεχομένως, το κοινό του μέλλοντος.
Διερωτώμαι: οι σύγχρονοι Έλληνες ποιητές που κατά εκατοντάδες συρρέουν ετησίως στα τυπογραφεία και τους εκδοτικούς οίκους, συλλογίζονται καθόλου πού απευθύνονται με τις εκδοτικές τους προσπάθειες; Απευθύνονται στο κοινό, στους γνωρίζοντες ανάγνωση; Πιστεύουν ότι το κοινό έχει πλέον καταστεί προλεταριακό της νόησης και ελπίζουν στην επισήμανση των «ειδικών»; Μήπως, απλώς, βλέπουν την ποίηση σα μιαν ακόμη τελεία στο βιογραφικό τους, κάτω απ’ το πτυχίο τους και πάνω απ’ το ECDL; Μήπως τη βλέπουν σαν ένα ακριβό κασκόλ ή μια ατάκα ανάλογης επιδραστικότητας σε ομήγυρη όπως και η «αγόρασα το τελευταίο Qashqai» ή «το Samsung S8 σπέρνει»;
Γιατί τα λέω τούτα… τα λέω γιατί θα απεκδυθώ έτσι, για ολίγες στιγμές, παρά τις ενοχές της παραβίασης των αρχών μου, το φερετζέ της ευγένειας, θα παραθέσω ποιήματα από τις συλλογές που μου εστάλησαν κατά τη διάρκεια της χρονιάς, συνεισφέροντας από το μικρό μου μετερίζι στην κριτική κάτι που κείται πέραν της αισθητικής αναλύσεως, της χειρονομίας συμπαθείας ή των νερόβραστων αξιολογήσεων που δε λαμβάνουν θέση. Ένα ερώτημα, λοιπόν, ένα απλό, σαφές ερώτημα, απευθυνόμενο στους δημιουργούς: πώς περιμένετε να αποκριθεί ο αναγνώστης στο έργο σας;
Θα ξεκινήσω με παραδείγματα από τη συλλογή της κ. Γερογιάννη, Φωνή Φωνηέντων, από τις σεβαστές εκδόσεις Μελάνι.
ΕΡΩΤΑΣ
Το σώμα της,
σώμα της λύρας
Το βλέμμα του
δοξάρι
Η νύχτα αγκαλιάζει
Τον Έρωτα τον τίμησαν
μ’ όλα τα σύνεργα του φεγγαριού.
Ατελεύτητη στιγμή
στην αιωνιότητα
Μέσα σε μυστήριο
Μέσα σε άχραντα μυστήρια
γεννήθηκε με σκέψεις Θεϊκές
Ειλικρινώς αναρωτιέμαι γιατί ο δημιουργός ενός τέτοιου ποιήματος αποφασίζει να το δημοσιεύσει. Τι περιμένει να προκαλέσει το ποίημα αυτό στον κριτικό, τον αναγνώστη, τον επαΐοντα, τον άσχετο, το λάτρη ή μη του βιβλίου; Περιγραφή ερωτικής στιγμής: η λύρα (το σώμα της), το δοξάρι (το βλέμμα του), η νύχτα αγκαλιάζει, ατελεύτητη στιγμή, σε μυστηριακό κλίμα γεννιέται ο έρωτας «με σκέψεις θεϊκές». Κοινοτοπία, φριχτή κοινοτοπία, χιλιοφορεμένη εικόνα (η λύρα και το δοξάρι), εκπορνευμένες συνεκφορές («ατελεύτητη στιγμή»), γέννησις έρωτος, τέλος. Περισσότερη ποίηση βρίσκω στο δίστιχο του λαϊκού βάρδου μα για φαντάσου/διπλό κρεβάτι που’χει μόνο τη μεριά σου, παρά σε αυτό το μπουγαδόνερο, μίγμα ποιητικών, δήθεν, και επιτηδευμένων εκφράσεων (ατελεύτητη στιγμή στην αιωνιότητα) επί μιας αχρηστευμένης από την πολυχρησία εικόνας (η λύρα και το δοξάρι). Τουλάχιστον το διπλό κρεβάτι πόχει μόνο μια μεριά διαθέτει (ως σύλληψη, ως εικόνα) ένα σπειρί πρωτοτυπίας.
Ας δούμε δύο ακόμη ποιήματα από το συγκεκριμένο βιβλίο.
ΜΑΤΙΑ ΑΘΩΑ
Ανθός μιας νύχτας
των κρίνων του γυαλού
Μυρτιά του βράχου
Θωπεία τ’ ουρανού
Μάτια αθώα
Της πέτρας σμίλη
Αγριοπερίστερα ορφάνειας
Στασίδι του εσπερινού
Μάτια αθώα
Βουρκώνει το βλέμμα αγιοσύνη
O,TIAΠOMENEI
Κατέρυθρος η Δύση
κρύβεται πίσω από το βουνό
Αισχύνεται το Τέλος
Φλογίζεται η ομορφιά
στο χιονισμένο βουνό
Σε αδρά μελτέμια-
ως αποξηραμένος βράχος
η μνήμη απομένει
Η ποιήτρια έχει μάλλον παρεξηγήσει την ένταση της εικονοπλαστικής της ισχύος. Ποντενσιόμετρο εικονοπλαστικής ισχύος, βέβαια, δεν υπάρχει, αλλά αυτό δε με εμποδίζει να διατυπώσω την εντύπωση ότι αναγνώστης που θα δακρύσει με την ομορφιά που φλογίζεται στο χιονισμένο βουνό από το ηλιοβασίλεμα ή με τα αγριοπερίστερα της ορφάνειας δεν υπάρχει. Είναι ηλίου φαεινότερον ότι τα ποιήματα αυτά δεν έχουν ως στόχο να μιλήσουν κάποια μεγάλη ιδέα, αποπειρώνται, ωστόσο, να μεταφέρουν μιαν αίσθηση παραπέμποντας σε εικόνες. Το θέμα είναι πώς τοποθετείται κανείς απέναντι στις εικόνες αυτές. Εγώ προσδιορίζω την αξία τους στο σημείο τομής της λιπόσαρκης αφήγησης και της άσφυγμης παραθέσεως. Μέσα στον κόσμο του Ελύτη που θέλει της ξέσκεπης, όρθιας θάλασσας τον καλπασμό ή του Υates που θέλει να ζήσει μόνος inthebee-loudglade, η φλογισμένη ομορφιά στο χιονισμένο βουνό δεν έχει λόγο ύπαρξης.
Ποιήματα χωρίς λόγο ύπαρξης είναι και τα ακόλουθα.
ΑΜΗΝ
Ευτυχώς η νύχτα
κράτησε ολόκληρη
και πρόλαβα
να τελειώσω ένα όνειρο.
Να μην το ’χω
κι αυτό γι’ αύριο
μαζί με όλα τ’ άλλα.
(Ευτυχία Μισύρη, Ταξίμια, Εκδόσεις Πνοή)
Κι αν πήραν όλη τη σοδειά
το γινωμένο στάχυ
εγώ μέσα στα σκύβαλα
την βρήκα την αγάπη
(Άγγελος Ερατεινός. Το Σκοτάδι Πίσω, Εκδόσεις Πνοή)
ΗΧΟΙ
Όπως συνήθισα
τον ήχο του σκυλιού
που αλυχτά
Ίσως
να συνηθίσω
τον ήχο των ανθρώπων
(Βαγγέλης Αλεξόπουλος, Η Πλατεία των Ταύρων, Εκδόσεις Οδός Πανός)
Το μεγάλο πρόβλημα με την αυτοκτονία είναι πως όταν την κάνεις, μετά δεν μπορείς να αλλάξεις γνώμη.
(Ζαχαρίας Στουφής, Συνταγές Αυτοκτονίας, Θράκα)
ΤΑΞΙΔΙΩΤΗΣ
Ταξίδι αγύριστο, όλο έλεγε
Και είχε ζωγραφίσει με ένα κλωνάρι, καμένο και στην άκρη του καρβουνισμένο, μία τελεία, ολόκεντρα και ολόβαθα, σε μια στάλα βροχής, από τότε που ήταν παιδί
Κι από κει αρχινούσε η μοναδική αχτίνα─γαυριασμένος χείμμαρος σαν έβρεχε, ξερόκοτσάνι όταν ο ήλιος θύμωνε και κρουσταλλένιος σταλακτίτης με τα χιόνια
Και οι ώρες του κυλούσαν και περνούσε τη ζωή του φιλιωμένος με τη μοναδική αυτή ολοδική του αχτίνα
Γυρνούσε και πού δε γυρνούσε μαζί της όλο λέγοντας ταξίδι, ταξίδι αγύριστο συνεχώς λέγοντας
(Θανάσης Γ. Μίχος, Άστεγος Μετανάστης και Δραπέτης, εκδόσεις Βερέττα)
ΕΡΑΣΤΕΣ
Εραστές του Σαββάτου
Φουσκώνουν το μπαλόνι
Το κρεμούν στον φαλλό
Νιάτα από μπετόν αρμέ
Στη διαπασών γλεντάνε
Έτσι που τα κατάντησαν
Ανδρείκελα του ψεύδους
Μέσα στα ξενυχτάδικα
Αναμασούν δυο λέξεις
Σφηνωμένες στο αλκοόλ
Στην μπάρα απόν σώμα
Συνώνυμο της ερημιάς
Η άνοιξη σε περιδίνηση
Οι εραστές στην πίστα
Αγκαζέ με τη μοναξιά.
(Γιώργος Γκανέλης, Υπό το μηδέν, εκδόσεις Στοχαστής)
ΝΟΤΕΣ
Αχαμνό το φως
Σπαργανωμένη ορχήστρα.
Σα να ’ναι όλα μια αρχή
Με σιγανές τις δοξαριές
Ήπιες αντηχήσεις.
Που από παλιά αντιλαλούν
Ίσκιους και εμφυλίους.
(Αντώνης Μπουντούρης, Η αλλαξιά της θάλασσας, εκδόσεις Πανοπτικόν)
ΠΡΟΣΕΥΧΗ
Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε
να σκέφτεται και πλάσθηκε
να προσεύχεται.
Όταν μόνο σκέφτεται, κάνει
λάθη, όταν μόνο προσεύχεται,
κάνει θαύματα.
Δια χειρός μου
(Αριστοτέλης Καπερώνης, Ένας λεπτός άνθρωπος, εκδόσεις Γαβριηλίδης)
Δε θέλω να κουράσω με συνεχείς παραθέσεις. Δε θέλω, εξάλλου, να επαινέσω καμία από τις αποστολές στη στήλη τούτη για το έτος που πέρασε. Μόνη μου μέριμνα, να επισημάνω τη νόσο της ακατάσχετης έκδοσης αυστηρώς αυτοπροσωπικών ποιημάτων ημερολογίου (και συχνά, ούτε καν ημερολογίου) που τυπώνονται σκέτο βάρος του χαρτιού, όπως αυτά που παρουσιάζω εδώ, ως απολύτως ενδεικτικά του επιπέδου των συλλογών που έλαβα. Ο ποιητής πρέπει να μπορεί να κάνει αυτό που ο γονέας δεν πρέπει ποτέ να κάνει: να δει την ασχήμια των παιδιών του. Όσο σ’ αγαπάει ο Θεός που αγαπάς το παιδί σου επειδή είναι παιδί σου, τόσο σε μισεί η μούσα που αγαπάς το ποίημά σου επειδή είναι ποίημά σου. Αν νομίζεις ότι απευθύνεσαι στο μυελό των οστών των ανθρώπων, καλώς εκδίδεις. Αν όχι… μιμήσου τον George Lucas. Κάνε τέχνη για τους φίλους σου.