(Φωτο: Eugen Gomringer, Σιωπή)
Υπό κανονικές συνθήκες η επιστήμη κωφεύει μπροστά στην ποιητική γλώσσα, κάτι που είναι λάθος, όπως γράφει ο ψυχολόγος Έρνστ Πέππελ.
.
Πριν περίπου 2000 χρόνια, το 23 π. Χ. πιθανόν, ο Ρωμαίος ποιητής Οράτιος είχε προβλέψει, ότι τα ποιήματά του θα ζούσαν αιώνια. «Έφτιαξα ένα μνημείο, πιο άφθαρτο κι απ΄τον χαλκό», (Exegi monumentum aere perennius). Αν και από τα λόγια του απουσίαζε η μετριοφροσύνη, είχε δίκιο. Η πλέον διάσημη από τις Ωδές του - η Ωδή 11 του πρώτου βιβλίου - αποτελεί με τους οκτώ στίχους της μια από τις πιο σύντομες. Ωστόσο, όλοι γνωρίζουν τη φράση «Άδραξε τη μέρα», (carpe diem). Στα Λατινικά, βέβαια, η συγκεκριμένη φράση υποδηλώνει περισσότερα απ΄ό, τι μόνο >διασκέδασε< ή >πέρνα καλά< : «Εκμεταλλεύσου και απόλαυσε τις ευκαιρίες της ημέρας, ζήσε το παρόν».
.
Αυτή η Ωδή του Οράτιου αρχίζει με την καθοριστική παραίνεση της αποφυγής ερωτήσεων, οι οποίες δεν μπορούν να απαντηθούν. Δεν πρόκειται μόνο για μια αιώνια υπόμνηση - όχι μόνο προς τους επιστήμονες-, αλλά και για μια αρχαία σοφία, που πρέπει να επαναλαμβάνεται τακτικά. Σκοπός της επιστήμης είναι η ανακάλυψη ορθών και καλών ερωτημάτων - ερωτημάτων, τα οποία συχνά δεν έχουν πρωτύτερα τεθεί -, πριν επιχειρήσει να δώσει μια απάντηση.
.
Η ποίηση ως γέφυρα
.
Ποιά όμως είναι τα κριτήρια για τα ορθά ερωτήματα; Πώς ξέρουμε, ότι ένα ερώτημα μπορεί να απαντηθεί και ότι δεν ανήκει στην σφαίρα του παράλογου; Πώς μπορεί ένας μαθηματικός να βασιστεί μόνο στη σκέψη, ότι μια απόδειξη είναι δυνατή, αν δεν έχει περάσει χρόνια μέχρι να την βρει; Προφανώς η δύναμη της υποδηλούμενης γνώσης ή αυτή της διαίσθησης είναι πολύ μεγαλύτερη απ΄ό,τι τείνουμε να πιστεύουμε. Ο Άλμπερτ Άινσταϊν έχει, όπως λέγεται, πει: «Το διαισθητικό πνεύμα είναι ένα θείο δώρο και η λογική σκέψη ένας πιστός υπηρέτης. Έχουμε δημιουργήσει μια κοινωνία, η οποία τιμά τον υπηρέτη και έχει ξεχάσει το δώρο».
.
Στην ποίηση βρίσκουμε συχνά παραστάσεις μιας τέτοιας υποδηλούμενης γνώσης και της διαίσθησης, οι οποίες έχουν μεγάλη επιστημονική αξία και ανοίγουν νέα παράθυρα για πιθανές ανακαλύψεις. Αν η ποίηση διαβαστεί - ή λεχθεί, καλύτερα - με ανοικτό πνεύμα, μπορεί να χρησιμεύσει ως γέφυρα, ως μια άνετη σύνδεση, ανάμεσα στους διάφορους πολιτισμούς.
.
Γι΄αυτό η ποίηση δεν ανήκει μόνο στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Τα ποιήματα σε όλες τις γλώσσες εκφράζουν καθολικές ανθρωπολογικές αλήθειες και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες με μοναδικό τρόπο και παρέχουν γνώσεις γύρω από την ανθρώπινη φύση, τον τρόπο σκέψης και βίωσης των γεγονότων, τα οποία σε άλλη περίπτωση υποσκιάζονται από μια ευνουχισμένη επιστημονική γλώσσα.
(Eugen Gomringer, do you think, 2005)
.
Η γνώση εκείνου που κανείς δεν γνωρίζει.
.
Μετά την προειδοποίηση του σε σχέση με τα ερωτήματα που δεν μπορούν να απαντηθούν, ο Οράτιος προτείνει, ότι κανείς θα όφειλε απλά να αποδεχτεί την πραγματικότητα (ut melius quidquid erit pati), και δίνει την αποθαρρυντική, αλλά καλή συμβουλή, να αφήνουμε λιγότερο χώρο στις μεγάλες ελπίδες μας (spatio brevi spem longam reseces), κάτι που με δυσκολία μπορούμε να ενστερνιστούμε, αφού οι επιστήμονες επιθυμούν πάντα να προχωρήσουν πιο πέρα από τα όρια των πνευματικών μας δυνάμεων. Ωστόσο, θα ήταν καλό να θυμηθούμε, ότι η εξέλιξη μας ως είδος έχει υπαγορεύσει στη σκέψη και τη γνώση όρια, τα οποία πρέπει να γίνουν αποδεκτά και υπάρχουν για να μας υπενθυμίζουν, ότι οφείλουμε να είμαστε μετριόφρονες και σεμνοί.
.
Και άλλοι όμως πολιτισμοί έχουν μιλήσει για την ύπαρξη τέτοιων ορίων. Πριν από περισσότερα από 2000 χρόνια ο Λάο Τσε έλεγε στο Ταο – Τε – Κινγκ: «Το να γνωρίζεις, ό,τι κανείς δεν γνωρίζει, είναι το σπουδαιότερο στη γνώση». Δεν είναι εύκολο να αποδεχτούμε μια τέτοια αντίληψη και ίσως είναι αδύνατο να καταπνίξουμε την αναζήτηση αιτιότητας, όπως λέει ο Γάλλος ποιητής Βερλαίν: «Δεν υπάρχει χειρότερος πόνος, από το να μην ξέρεις, γιατί»
.
Προφανώς οι ποιητές – όχι βέβαια όλοι – έχουν μια συγκεκριμένη γνώση γύρω από τις πνευματικές μας λειτουργίες, οι οποίες θα μπορούσαν να υποκινήσουν την επιστημονική αναζήτηση. Όμως υπάρχει ένα πρόβλημα και αυτό δεν είναι άλλο από την ίδια τη γλώσσα: Μπορεί η ποίηση να μεταφραστεί; Μπορεί τουλάχιστον η επιστημονική γλώσσα να μεταφραστεί πιστά; Φυσικά όχι!
.
Ας πάρουμε για παράδειγμα την αγγλική μετάφραση «Seize the present» του «Carpe diem». Ισοδυναμεί αλήθεια το αγγλικό «present» με την αντίστοιχη μετάφραση της έννοιας στα Γερμανικά ή σε κάποια άλλη γλώσσα; Η αγγλική λέξη «present» δημιουργεί διαφορετικούς συνειρμούς από εκείνους της γερμανικής «Gegenwart». Η αγγλική λέξη δημιουργεί τον συνειρμό μιας >αισθητηριακής εκπροσώπησης< , ενώ η γερμανική έννοια «Gegenwart» έχει μια πιο ενεργητική χροιά, μια και το συνθετικό μέρος της «warten*» μπορεί να αναφέρεται στην έννοια «φροντίζω*» ή «περιμένω κάτι*» στοχεύοντας έτσι ταυτόχρονα σε παρελθόν και μέλλον.
.
Ποιό είναι το συμπέρασμα από όλα αυτά; Θα πρέπει να μας είναι σαφές, ότι η γλώσσα που χρησιμοποιούμε, συμπεριλαμβανομένης και της επιστημονικής, δεν είναι ουδέτερη σε σχέση με αυτό που θέλουμε να εκφράσουμε. Αυτό όμως δεν είναι εμπόδιο. Αν κανείς γνωρίζει παραπάνω από μια γλώσσες – και οι επιστήμονες συνήθως γνωρίζουν –, αυτό αποτελεί πλούσια πηγή δημιουργικότητας. Από την άλλη θα λέγαμε, ότι κάποιες προτάσεις δεν υποφέρουν, όταν μεταφράζονται και ότι διαρκούν αιώνια. Για παράδειγμα, στη φράση του Οράτιου, ότι ο ζηλόφθονος χρόνος μας διαφεύγει, ενώ εμείς ακόμα μιλάμε (dum loquimur, fugerit invida aetas), μπορεί κανείς να σκεφτεί επιστημονικές ( και πολιτικές ) συζητήσεις, οι οποίες βρίθουν από λόγια, στερούνται όμως ιδιαίτερου περιεχομένου.
*
*Σ.τ.μ.: warten = περιμένω. Μεσαιωνικά Γερμανικά «warten» με τις έννοιες «κοιτάζω», «προσέχω». Σύγκρινε με το ελληνικό «κοιτάζω», π.χ. «κοιτάζω να μη σου λείψει κάτι» ή «τα πρωινά κοιτάζει έναν ηλικιωμένο».
Ο γερμανός ψυχολόγος Έρνστ Πέππελ γεννήθηκε το 1940 στην πόλη Σβεσσίν στο πολωνικό τμήμα της περιοχής της Πομερανίας. Σπούδασε Ψυχολογία και Βιολογία στο Φράιμπουργκ και ακολούθως εργάστηκε ως επίκουρος καθηγητής στα πανεπιστήμια του Μονάχου και Ίνσμπρουκ. Μεταξύ 1976 - 2008 υπήρξε καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Μονάχου και από το 1991 - 1992 πρώτος πρόεδρος της Γερμανικής Εταιρείας Κλινικής Ψυχολογίας. Το 2015 εκλέχθηκε μέλος της Academia Europaea.
.
(To παραπάνω δοκίμιο δημοσιεύθηκε στην ελβετική εφημερίδα Neue Zürcher Zeitung, 29.08. 2017)