`
Ορισμένοι βασίλευαν με τον τρόμο. Άλλοι με την καλοσύνη. Άλλοι, πάλι, χάρη σ’ αυτή τη μυστηριώδη δύναμη που ονομάστηκε κύρος. Ο Φουρτβαίνγκλερ, διευθύνοντας την ορχήστρα, ήταν η εικόνα της τραγικής μεγαλοπρέπειας. Μερικές φορές σκέφτηκα ότι ένας ποδήρης μανδύας, αντί για την τυπική περιβολή, θα του προσέδιδε ένα μεγαλοπρεπές παρουσιαστικό με το οποίο θα διέπρεπε στα δράματα του Ευριπίδη, του Αισχύλου ή του Σοφοκλή. Κυρίως αν του είχαν δώσει το ρόλο του Δία! Ένας βροντώδης Δίας που θα κεραυνοβολούσε τα υποταγμένα έθνη, συσπώντας την αριστερή του γροθιά, ή τείνοντας μια λεπτή μπαγκέτα από λεύκα, προέκταση του δεξιού του χεριού. Αυτός ο αυταρχικός μαέστρος είχε έναν ολότελα δικό του τρόπο, συνάμα αβέβαιο και αδιαφιλονίκητο, να δίνει το σήμα της εκκίνησης στους μουσικούς του. Ίσιωνε τον κορμό του, ταλαντευόταν για μια στιγμή, συντάρασσε την ορχήστρα του με μια κίνηση του ώμου, δίκην ηνίοχου - και αυτή ακολουθούσε. Η έναρξη δεν πραγματοποιούνταν κατόπιν κάποιας εντολής ή συνθήματος, αλλά συλλήβδην, λες και όλοι αυτοί οι άνθρωποι είχαν διαισθανθεί, ξαφνικά και από κοινού, την αναγκαιότητά της. Εμπρός! Es muss sein! Bernard Gavoty.
`
*************************************************************
Πεθαίνοντας, ο Γερμανός αρχιμουσικός Wilhelm Furtwängler (Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ ) άφησε μια σειρά σημειώσεων. Πρόκειται για δοκίμια και αφοριστικές σκέψεις που επί δεκαετίες κατέγραφε στα ημερολόγιά του, εν είδει εσωτερικού διαλόγου. Ο ίδιος είχε εκφράσει την επιθυμία να δημοσιευθούν οι σημειώσεις του αυτές – κείμενα στα οποία διαφαίνεται η βαθιά αγάπη του για τη μουσική και η έγνοια του για τη διατήρησή της και για το μέλλον της. Είναι η διαθήκη του προς τη νέα γενιά που τώρα αναπτύσσεται και αναλαμβάνει υπεύθυνες θέσεις. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται επίσης κείμενα μουσικής αισθητικής τα οποία δημοσίευσε ο Φουρτβαίνγκλερ όσο ζούσε, υπό τον γενικό τίτλο «Μουσική και Λόγος», καθώς και μια σειρά από ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις που έδωσε το 1937 στον μουσικοκριτικό και συνθέτη Βάλτερ Άμπεντροτ.
`
`
**************************************************************
`
`
«Πιστεύω στον Θεό και στον Μπετόβεν», είχε πει ο Ρίχαρντ Βάγκνερ. Κατά πάσα πιθανότητα σημαίνει πως η πίστη και στις δύο περιπτώσεις ήταν απαραίτητη για να επικοινωνήσει κανείς με τη συγκεκριμένη μουσική. Η δομή της, οι αρχές και οι αξίες της ήταν ακλόνητες και ο μόνος τρόπος για να τις εξηγήσεις ήταν η εκ Θεού παρέμβαση. Ηταν ένας τρόπος για να σταματήσει κανείς να βασανίζεται σε σχέση με την κλασική τέχνη. Δεν χρειαζόταν άλλωστε. Ηταν αυτό. Και ήταν -και είναι- σημαντικό. Από κει και πέρα η πλήρης ανάδειξη της μουσικής ήταν θέμα ψυχής και διάνοιας του αρχιμουσικού, του ανθρώπου που καλείται κάθε φορά να ξεδιπλώσει το έργο μπροστά στο ακροατήριο μιας συναυλίας ή μιας ηχογράφησης. Αρχιμουσικός-μύθος υπήρξε ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, ο Γερμανός Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ. Στάθηκε κυρίαρχη προσωπικότητα στον χώρο της συμφωνικής μουσικής στην προπολεμική Ευρώπη, με έδρα του τη Φιλαρμονική του Βερολίνου. Παρέμεινε στην ίδια θέση και επί Χίτλερ, γιατί ο σκοπός του να υπηρετεί τη μεγάλη μουσική δεν επηρεαζόταν από τίποτα… Αυτό είχε αποτέλεσμα, μετά τον πόλεμο, να ζητήσουν διάφοροι την κεφαλή του επί πίνακι. Για ένα διάστημα βρέθηκε σε δεινή θέση. Οταν όμως τάχθηκαν υπέρ του, εκτός των άλλων, και μερικοί γνωστοί εβραίοι μουσικοί, τον άφησαν στην ησυχία του και τελικά του ανέθεσαν για ακόμη μία φορά τη διεύθυνση της Φιλαρμονικής του Βερολίνου, θέση την οποία κράτησε μέχρι τον θάνατό του το 1954 ύστερα από μια μνημειώδη εκτέλεση της Ενάτης Συμφωνίας του Μπετόβεν στο Φεστιβάλ Μπαϊρόιτ. Στα κείμενά του επιχειρεί αυτό που ανέκαθεν έκανε με την τέχνη του, να ερμηνεύσει τη μουσική, αλλά αυτή τη φορά με τον λόγο. Εχουμε να κάνουμε με μια ερμηνεία εξίσου δύσκολη όσο και η μουσική ερμηνεία! Φαίνεται πως ένας άνθρωπος μοναχικός και αποτραβηγμένος όπως ήταν ο Φουρτβένγκλερ, ένας καλόγερος της μουσικής, δεν άντεξε την απύθμενη φιλολογία που αναπτύχθηκε ειδικά μετά τον πόλεμο, συνοδευόμενη από μια σύγχρονη μουσική της εποχής, που ήθελε να ανατρέψει τα πάντα και με αισθητικούς και με πολιτικούς όρους. Ο Φουρτβένγκλερ από την πρώτη στιγμή κατάλαβε ότι αυτό δεν επρόκειτο να γίνει ποτέ, ανεξαρτήτως της όποιας αξίας είχαν τα σύγχρονα έργα -και ορισμένα απ’ αυτά είχαν- και εδώ εξηγεί το γιατί, όχι τόσο για να υπερασπιστεί αυτό που ονομάζουμε γενικά κλασική μουσική, αλλά κυρίως τη σχέση του ανθρώπου με ορισμένους κανόνες της τέχνης, που απηχούν τον βαθύτερο λόγο ύπαρξης της τέχνης αυτής, καθώς και τον βαθύτερο λόγο ύπαρξης του ίδιου του ανθρώπου. Είναι μια φιλοσοφική προσέγγιση, την οποία ο χρόνος, καθώς περνά, δικαιώνει όλο και περισσότερο.
Την ίδια στιγμή, είναι μια προσέγγιση απτή και ξεκάθαρη, αλλά και συχνά άκρως ποιητική. Λέει για τον Μπετόβεν: «Ο γνήσιος συνθέτης συμφωνικής μουσικής αφήνει να ξετυλιχτεί μπροστά στον ακροατή ένα πεπρωμένο. Αυτή του η ικανότητα ήταν ισχυρότερη και από την ικανότητα να κάνει μουσική».
Ο Μπετόβεν, ο Βάγκνερ, ο Μπραμς ήταν οι κορυφαίοι δάσκαλοι του Φουρτβένγκλερ, αλλά και ο Μπαχ (θεωρούσε τα «Κατά Ματθαίον Πάθη» το κορυφαίο μουσικό έργο όλων των εποχών). Και είχε έναν εντελώς δικό του τρόπο να αναδεικνύει τα έργα των συνθετών αυτών. Το βασικότερο συστατικό του ήταν η απόλυτη οργάνωση από τη μια και η ακραία έκφραση από την άλλη. Εξ ου και η άποψή του πως «η μέχρι τέλους διαμορφωμένη μουσική φέρει μέσα της το χάος. Οσο καλύτερα εκτελεστεί ένα τέτοιο έργο τόσο σαφέστερα το περιέχει…».
Το βιβλίο Μουσική και λόγος (εκδόσεις PRINTA) (1998) εννοείται πως δεν απευθύνεται μόνο στο ακροατήριο του είδους. Ανοίγει ορίζοντες γενικά σε ποικίλες κατευθύνσεις…
Γιώργος Νοταράς, εφ. Ελευθεροτυπία, 23/07/11.